უენო სალამურის აღმოჩენა

შეიძლება ითქვას, რომ ჩემი დაინტერესება უენო სალამურით შემთხვევითი არ ყოფილა. ბავშვობიდან ინსტრუმენტული ანსამბლის წევრი ვიყავი და სალამურზე  წლების განმავლობაში ვუკრავდი, ამიტომ ყოველთვის დიდი ყურადღებით ვაკვირდებოდი ქართულ ხალხურ საკრავებს.

უენო სალამურის ხმოვანება პირველად ბავშვობაში მუსიკოს-ინსტრუმენტალისტ ალეკო ხიზანიშვილის შესრულებული მელოდიებიდან შევიგრძენი, რომელმაც ჩემს ბავშვურ წარმოსახვაზე წარუშლელი კვალი დატოვა, უენო სალამურს ვუყურებდი, როგორც წარსულიდან შემორჩენილ, არქაულ ინსტრუმენტს, რომელზეც მხოლოდ რამდენიმე მელოდიის შესრულება თუ იქნებოდა შესაძლებელი. თუმცა ეს შეხედულება რადიკალურად შემეცვალა, როდესაც თბილისის კონსერვატორიის მიერ გამოცემულ აუდიო^[1] ალბომებში უენო სალამურზე შესრულებული მელოდიები აღმოვაჩინე (ეთნოგრაფიული ჩანახატები - სალამური (დოკუმენტური ფილმი).

ამასთანავე, ფოლკლორისტ ბექა ბიძინაშვილის მიერ 2020 წელს სოფელ შილდაში უენო სალამურზე შემსრულებელ ეთნოფორ ზაურ თეთრაშვილის აღმოჩენამ საბოლოოდ დამარწმუნა, რომ საქმე არა უბრალოდ სამუზეუმო ექსპონატთან, არამედ დღემდე ყოფაში შენარჩუნებულ საკრავთან გვქონდა, რომელიც ადრე, განსაკუთრებით, მწყემსური ცხოვრების განუყოფელი ნაწილი იყო. 

უენო სალამური - მწყემსური ყოფის ნაწილი

უენო სალამური მწყემსებისთვის უბრალოდ მუსიკალური საკრავი არ ყოფილა – მას პრაქტიკული დანიშნულებაც ჰქონდა. პირველ რიგში, ის ცხოველების გაწვრთნაში ეხმარებოდათ: მწყემსები გარკვეული მელოდიებით მართავდნენ თავიანთ ნახირსა თუ ფარას. ბალახობის სხვადასხვა ეტაპსაც საკუთარი ჰანგი გააჩნდა, რაც ცხოველებისთვის ერთგვარ ნიშანს წარმოადგენდა. ამავდროულად, თავად შემსრულებელი ერთობოდა და მუსიკის მეშვეობით ერთგვარ მედიტაციის მდგომარეობასაც აღწევდა. მწყემსები ყოველდღიურად უკრავდნენ უენო სალამურზე და ამით არა მხოლოდ საკუთარ ემოციებს გამოხატავდნენ, არამედ განუწყვეტლივ ხვეწდნენ საკრავზე საშემსრულებლო ტექნიკას და აფართოებდნენ რეპერტუარს.

მწყემსი ფარასთან ერთად - ნიკო ფიროსმანის ნახატი © საქართველოს ეროვნული ბიბლიოთეკა 

შედეგად, უენო სალამურზე დაკვრის ხელოვნება მაღალ საშემსრულებლო დონემდე განვითარდა, რომელსაც, როგორც დღემდე ცოცხალ კულტურულ მემკვიდრეობას, შემდგომი განვითარების პოტენციალი გააჩნია. 

XX საუკუნის გამოწვევები

გასული საუკუნის 30-იან წლებში, კოლექტიურობამ, როგორც სააზროვნო პრინციპმა და საბჭოთა ხელოვნების გაბატონებულმა მონუმენტურმა სტილმა, გავლენა იქონია ფოლკლორის შესრულების ფორმებზე, მათ შორის − საკრავებზეც. ამ პერიოდის მონაპოვრად იქცა ქართულ ხალხურ საკრავთა ორკესტრები. საბჭოთა იდეოლოგია ახალ კულტურულ წესრიგს ამკვიდრებდა: ქართული ხალხური ინსტრუმენტებიც, რომლებიც საუკუნეების განმავლობაში, ძირითადად, ცალ-ცალკე არსებობდა და მათთვის არ იყო დამახასიათებელი ანსამბლურობა, ახლა ევროპული ტიპის ორკესტრებში გაერთიანდნენ.  ტრადიციული ქართული საკრავები გადაიყვანეს ევროპულ ტემპერირებულ წყობაზე და დაინერგა ჰარმონიზაციის ახალი, ევროპული წესები. აგრეთვე, დაიწყეს ქართული ხალხური მელოდიების გადატანა ევროპულ სანოტო სისტემაში, რაც მათ ფორმალურ საზღვრებში აქცევდა და იმპროვიზაციის თავისუფლებას ზღუდავდა. ^[2]

გიორგი ჩანგაშვილი. ზემო ხოდაშენი © სსიპ ილია ჭავჭავაძის სახელობის საქართველოს ეროვნული ბიბლიოთეკა

თუმცა, უენო სალამური ვერ შეერწყა ორკესტრულ წყობას. ამის მთავარი მიზეზი რამდენიმე ფაქტორი იყო. ერთი მხრივ, ამ ტიპის სალამურზე დაკვრა სპეციფიკურ ტექნიკას მოითხოვდა, რაც მასობრივ შესრულებას ართულებდა. მეორე მხრივ, ენიანი სალამური, რომელსაც უფრო მეტი მუსიკალური შესაძლებლობები და მძლავრი ჟღერადობა გააჩნდა, თანდათან დომინანტ ინსტრუმენტად იქცა. შედეგად, უენო სალამურმა, რომელიც ტრადიციულ კონტექსტში ბუნებრივად ჟღერდა, ორკესტრულ არანჟირებებში ვერ მოიკიდა ფეხი და ფოლკლორული სცენიდან თანდათან გაქრა.

ამასთან, სასცენო რეპერტუარიდან ამოიღეს მრავალი დასაკრავი მელოდია, რომელსაც ყოფით ცხოვრებაში პრაქტიკული დანიშნულება ჰქონდა. დროთა განმავლობაში დავიწყებას მიეცა ისეთი მნიშვნელოვანი მუსიკალური ნიმუშები, როგორებიც იყო მაგალითად ,,მეღორული“, „სამგზავრო“, „სატირალი“, „მაყრული“ და სხვადასხვა სახის მწყემსური მელოდიები.^[3] 

გარდა ამისა, უენო სალამური არა მხოლოდ სცენიდან, არამედ ყოველდღიური ცხოვრებიდანაც თანდათან გაქრა. მასზე დაკვრის ტრადიცია წინა საუკუნის მეორე ნახევარში უმეტესად მხოლოდ ხანდაზმულ ადამიანებმა შემოინახეს, ხოლო ახალგაზრდა თაობისთვის ის სულ უფრო გაუცხოვდა. გაიზარდნენ თაობები, რომელთაც ახსოვდათ, როგორ უკრავდა ამ საკრავზე მათი ბიძა, მამა, ბაბუა ან მეზობელი, მაგრამ თავად არც დაკვრა შეეძლოთ და არც მათი დამზადების ტექნოლოგიაზე ჰქონდათ წარმოდგენა. 

როგორ და რა სახით შემოგვრჩა უენო სალამურის მემკვიდრეობა?

წინა საუკუნეში უენო სალამურის შესახებ ინფორმაცია ძირითადად ფიქსირდებოდა ბეჭდურ წყაროებში − გაზეთებსა და სამეცნიერო გამოცემებში და, აგრეთვე, ფოტოებსა თუ აუდიო-ვიდეო ფირებზე. განსაკუთრებული მნიშვნელობა ჰქონდა საველე ექსპედიციებს, რომლებსაც აწარმოებდნენ ფოლკლორისტები: ოთარ ჩიჯავაძე, გრიგოლ ჩხიკვაძე, კახი როსებაშვილი და სხვები. ისინი ცდილობდნენ, შეეგროვებინათ ზეპირი გადმოცემები უენო სალამურზე, მისი დამზადების პროცესზე, გადაეტანათ დასაკრავი მელოდიები ნოტებზე და ჩაეწერათ აუდიოფირებზე. 

უენო სალამური − სამეცნიერო კვლევების საგანი

ივანე ჯავახიშვილი იყო ერთ-ერთი პირველი, რომელმაც საგანგებო ყურადღება დაუთმო ქართულ ინსტრუმენტარიუმს და, მათ შორის, უენო სალამურს. მკვლევარი მწირი წერილობითი წყაროებით ვერ კმაყოფილდება და მისი თანამედროვე ეთნოფორების ზეპირსიტყვიერი ცნობების კვლევისა და შეჯერების საფუძველზე აყალიბებს ტრადიციული უენო სალამურის პროპორციების ოქროს წესს: 1 ციდა^[4] ზედა ნაწილი, 1 ციდა შუა ნაწილი (სადაც თვლები თანაბრად არის განაწილებული) და ბოლოში სამი ან ოთხი თითის ზომა. ასევე დაფიქსირებულია უენო სალამურზე დაბალი და მაღალ რეგისტრების ბგერებზე დაკვრის ქართული სახელწოდებები: სტვინზე დაკვრა და დვრინზე (ბოხზე) დაკვრა.^[5]

უენო სალამურის ტრადიციული პროპორციები: 1 ციდა + 1 ციდა + 4 თითის დადება

კომპოზიტორმა და ქართული მუსიკალური ფოლკლორისტიკის ფუძემდებელმა დიმიტრი არაყიშვილმა საგანგებო კვლევა მიუძღვნა ხალხურ საკრავებს და აღწერა ქართული და არაქართული წარმოშობის უენო სალამურის ტიპის სალამურები, მათი ზომები და ზოგიერთ შემთხვევაში — ბგერათრიგებიც.  საინტერესოა, მისი მითითება, რომ უენო სალამურის ზომების აღებისას ციდის საზომად იყენებდნენ არა საჩვენებელ არამედ მესამე თითს. ^[6] 

ვიქტორ ბელიაევის წერილი ორი უენო სალამურის − საქართველოს მუზეუმში დაცულ და მის მიერვე 1930 წელს გაზომილ ალექსანდრე ოგანეზაშვილის უენო სალამურების − შედარებას ეძღვნება და ადასტურებს უენო სალამურის დამზადების ოქროს წესს.^[7]

თავის უნიკალურ კვლევაში კახი როსებაშვილი აჯამებს ხალხურ საკრავებზე მანამდე არსებულ ნაშრომებს და გვთავაზობს ნოტებზე გადატანილი მელოდიის მიხედვით შემუშავებული მათემატიკური ფორმულების საფუძველზე აღადგინოს იმ უენო სალამურის ზომები, რომელზეც კონკრეტული შემსრულებელი უკრავდა.^[8]

ფოლკლორისტი გრიგოლ ჩხიკვაძე თავის გამოუცემელ ნაშრომში „ქართული მუსიკალური ფოლკლორი“  აჯამებს მის ხელთ არსებულ უენო სალამურთან დაკავშირებულ მასალებს და აღწერს საერთო სურათს  მისი დამზადების, წყობების, საშემსრულებლო ტექნიკისა და ჰანგების შესახებ.^[9]

ასევე ფასდაუდებელია მანანა შილაკაძის ნაშრომი სწორედ უენო სალამურის კვლევის მხრივ, რომელშიც ავტორი აჯამებს მანამდე არსებულ კვლევებს. ნაშრომი უენო სალამურის დამზადების წესსა და ბგერათრიგის დადგენას ეძღვნება.^[10] 

საფესტივალო ცხოვრება და ტექნოლოგიური პროგრესი

უენო სალამურის მემკვიდრეობის დაფიქსირებაში ასევე გარკვეული როლი ითამაშა საბჭოთა პერიოდში გამართულმა ღონისძიებებმა, როგორიც იყო, მაგალითად, თვითმოქმედი ანსამბლების ფესტივალი. ამ ფესტივალებზე აქტიურად გამოდიოდნენ ცნობილი მესალამურეები, მათ შორის ფირუზ ალიაშვილი, ივანე რაიბული, შალვა მირიანაშვილი და სხვები. ამგვარი ღონისძიებების წყალობით შემონახულია უენო სალამურის საკრავის ჩანაწერები, შემსრულებელთა ფოტოები და მათი შესრულებული მელოდიები.

ხელოვნების თვითმოქმედ შემსრულებელთა რესპუბლიკური კონკურისის მონაწილე შილდის კულტურის სახლი, ლევან და შაქრო მირიანაშვილები უენო სალამურზე ასრულებენ საჭიდაოს, 1959 © ეროვნული არქივი.

ტექნოლოგიურმა პროგრესმა უდიდესი გავლენა მოახდინა ფოლკლორული მემკვიდრეობის შესწავლასა და შენახვაზე. თუკი წინა საუკუნეში ფოლკლორული მასალა მხოლოდ ბეჭდვით გამოცემებში ან აუდიო-ვიდეო ლენტებზე ინახებოდა, დღეს მისი გაციფრულება და არქივებში სისტემურად განთავსება რეალობად იქცა. ეს არამარტო ინფორმაციის გადარჩენას ემსახურება, არამედ მნიშვნელოვნად აადვილებს მასზე წვდომას ყველასთვის, ვისაც ფოლკლორის კვლევა და გაცნობა სურს.

სწორედ ამ მიმართულებით ფასდაუდებელ როლს ასრულებს ფოლკლორული მასალების ციფრული კატალოგი, რომელმაც საშუალება მომცა დინამიკაში დამენახა ის საერთო სურათი, რომელიც უენო სალამურის გარშემო შეიქმნა დროთა განმავლობაში. აქ თავმოყრილი მასალა გვაძლევს შესაძლებლობას, შევაფასოთ, თუ რა მემკვიდრეობა შემორჩა ამ უძველეს საკრავს და როგორია მისი ადგილი ფოლკლორულ ტრადიციაში.  

დღევანდელ არქივებში შემონახულია უენო სალამურის და საკრავების შემდეგი აუდიო მასალები: 

თბილისის სახელმწიფო კონსერვატორის არქივი/ეროვნული არქივი:

• • ფირუზ ალიაშვილი, ახმეტის რაიონი, 1958 წ. – 14 დასაკრავი მელოდია;
• • აბრია სიდონაშვილი, თელავის რ. სოფ. იყალთო, 1964 წ – 5 დასაკრავი მელოდია + თხრობა უენო სალამური შესახებ;
• • იოსებ მანგოშვილი, ყვარელი, 1959 წ. – თხრობა უენო სალამურის დამზადების შესახებ;
• • შაქრო მირიანაშვილი, ყვარლის რაიონი სოფ. შილდა, 1959 წ. – 8 დასაკრავი მელოდია + თხრობა დამზადების შესახებ;
• • იოსებ პატარაშვილი, თელავის რაიონი სოფ. ლაფანყური, 1966 წ. - 3 დასაკრავი მელოდია;
• • გიორგი მენთეშაშვილი, ლაგოდეხის რაიონი, 1957 წ. – 5 ცხვრის დასამწყემსი მელოდია;
• • შალვა ჯავახიშვილი, თიანეთის რაიონი, სოფ. თოლენჯი 1959 წ. – 5 დასაკრავი მელოდია.

შალვა მირიანაშვილი - თუშური დასაკრავი. შილდა. 1959. ქართული ხალხური მუსიკა – აღმოსავლეთ საქართველო. თბილისის ვ. სარაჯიშვილის სახელობის სახელმწიფო კონსერვატორია, ქართული ხალხური მუსიკალური შემოქმედების კათედრა 2007

შალვა მირიანაშვილი - მწყემსური დასაკრავი. შილდა. 1959. ქართული ხალხური მუსიკა – აღმოსავლეთ საქართველო. თბილისის ვ. სარაჯიშვილის სახელობის სახელმწიფო კონსერვატორია, ქართული ხალხური მუსიკალური შემოქმედების კათედრა 2007

შალვა ჯავახიშვილი - მეღორული. თოლენჯი. 1959. ქართული ხალხური მუსიკა – აღმოსავლეთ საქართველო. თბილისის ვ. სარაჯიშვილის სახელობის სახელმწიფო კონსერვატორია, ქართული ხალხური მუსიკალური შემოქმედების კათედრა 2007 

საზოგადოებრივი მაუწყებლის არქივი (წელი და ადგილი უცნობია):

• • ფირუზ ალიაშვილის სხვადასხვა დროს ჩაწერილი 5 დასაკრავი მელოდია;
• • ივანე რაიბულის მწყემსური მელოდია;
• • შალვა მირიანაშვილის მწყემსური მელოდია.

ხელოვნების თვითმოქმედ შემსრულებელთა რესპუბლიკური კონკურისის მონაწილე სიღნაღის რაიონის კულტურის სახლის მომღერალთა ჯგუფის წევრი ი.რაიბული სალამურზე ასრულებს თუშურს, 1959 © ეროვნული არქივი.

ცალკე უნდა აღინიშნოს ფონოგრაფის ცვილის ლილვაკების ჩანაწერები^[11], სადაც ზოგჯერ პირდაპირ მითითებულია, რომ უენო სალამურის ჩანაწერია, ზოგჯერ კი  შემსრულებლისა და აუდიო ჩანაწერის ჟღერადობის მიხედვით შეიძლება დავასკვნათ, რომ უენო სალამურია.^[12]

სიმონ ჯანაშიას სახელობის ეროვნული მუზეუმის ფონდი:

უცნობი ჩამწერის კოლექცია:

• • უცნობი შემსრულებელი, კასპის რაიონი სოფელი მეტეხი - ლეკური^[13];

მთათუშეთი

• • ალექსი ექვთიმიშვილი (ადგილი არ არის მითითებული); 1947 წ. - 4 დასაკრავი მელოდია. ^[14]

შალვა მშველიძის კოლექცია:

კახეთი ^[15]

• • აკოფ ხაჩატურიანი, სოფ. ალვანი, 1929 წ. – 2 თუშური დასაკრავი მელოდია

ალექსი ექვთიმიშვილი - ჩობნური - ხმები წარსულიდან – ქართული ხალხური მუსიკა ფონოგრაფის ცვილი ლილვაკებიდან. 2006. თბილისი: კინოს, თეატრის, მუსიკისა და ქორეოგრაფიის სახელმწიფო მუზეუმი, საქართველოს კულტურის, ძეგლთა დაცვისა და სპორტის სამინისტრო, თბილისის სახელმწიფო კონსერვატორია.

ალექსი ექვთიმიშვილი - ტირილი - ხმები წარსულიდან – ქართული ხალხური მუსიკა ფონოგრაფის ცვილი ლილვაკებიდან. 2006. თბილისი: კინოს, თეატრის, მუსიკისა და ქორეოგრაფიის სახელმწიფო მუზეუმი, საქართველოს კულტურის, ძეგლთა დაცვისა და სპორტის სამინისტრო, თბილისის სახელმწიფო კონსერვატორია.

ზემოთ ჩამოთვლილი აუდიო მასალები საერთო ჯამში შეადგენს 2 საათამდე უნიკალურ ნიმუშებს, რომელთა მეშვეობით შეგვიძლია დავადგინოთ თითოეული უენო სალამურის ბგერათრიგი,^[16] საშემსრულებლო ხერხები, გამოვარკვიოთ სხვადასხვა ძველი მელოდიის ვარიანტების წარმოშობა, ერთი სიტყვით, ეს ჩანაწერები სამეცნიერო კვლევებისათვის ნოყიერ მასალას წარმოადგენს.

უენო სალამური ქართულ კინოში

გარდა ამისა, ქართულმა კინომ შემოინახა უენო სალამურზე შესრულების უნიკალური ვიდეო ჩანაწერები; კერძოდ:

• • ფილმი „ალავერდობა“ (1962 წ.) — ფირუზ ალიაშვილის მიერ უენო სალამურზე დაკვრის კადრები (24:00 წთ), რომელთა მნიშვნელობა განსაკუთრებულია იმდენად, რამდენადაც მასში ვიზუალურად დაფიქსირებულია დღეს თითქმის მივიწყებული სალამურის საშემსრულებლო ტექნიკა, რომელსაც ცირკულარულ სუნთქვას უწოდებენ^[17]
• • ფილმი “ფიროსმანი“ (1969 წ.) - ფირუზ ალიაშვილის მიერ შესრულებული მწყემსური მელოდია (54:05 წთ);
• • ფილმი “შემოდგომა” (1994 წ.) — გიორგი ოქროცვარიძის მიერ უენო სალამურის დამზადება.

ასევე აღსანიშნავია, რომ დღემდე შემონახულია ტრადიციულად დამზადებული უენო სალამურებიც, მათ შორის ხელოვნების სასახლის ქართული ხალხური სიმღერის და საკრავების მუზეუმში მაღალ პროფესიონალურ დონეზე ორნამენტებიანი და თბილისის სახელმწიფო კონსერვატორიის გ.ჩხიკვაძის სახელობის ეთნომუსიკოლოგიის ლაბორატორიის ექსპედიციებიდან მოპოვებული ხელით გაკეთებული უენო სალამურები.

უწყვეტი ტრადიცია დღევანდელ დღემდე

ზემოთ ჩამოთვლილი წყაროების გარდა კიდევ არსებობს ხალხის მეხსიერებაში შემონახული უამრავი ცნობა უენო სალამურის შესახებ, მათ შორის უნდა აღინიშნოს მოგონებები ფირუზ ალიაშვილის შესახებ  (ჩემ მიერ პირადად მოსმენილი და ჩაწერილი). ალიაშვილი კახეთის მრავალი ოჯახის სტუმარი ყოფილა, ბევრჯერ აუჟღერებია  თავისი სალამური ერთი-ორი ჭიქის შემდგომ, მრავალი ადამიანის ბავშვობის ტკბილ მოგონებად ქცეულა მისი დაკრული ჰანგები.

ფირუზ ალიაშვილი. საქართველოს მხატვრული თვითმოქმედების მე-7 ოლიმპიადა. 1951 წ. თბილისი. © ანზორ ერქომაიშვილის სახელობის ფოლკლორის სახელმწიფო ცენტრის არქივი

აგრეთვე, ხალხში ცოცხლობს მოგონებები იმ წინაპრების შესახებ, რომლებიც უკრავდნენ უენო სალამურზე. ზოგიერთ ოჯახში შემონახულია თავად საკრავიც, როგორც უნიკალური რელიკვია, მაგალითად, შემორჩენილია ივანე რაიბულის უენო სალამური სიღნაღში და ალექსი ექვთიმიშვილის უენო სალამური სოფელ კაკაბეთში.

(მარცხნიდან მარჯვნივ) 1.სიღნაღში დაცული ივანე რაიბულის უენო სალამური 2. კაკაბეთში დაცული ალექსი (მიხაკო) ექვთიმიშვილის უენო სალამური 3.ხელოვნების სასახლის ხალხური სიმღერისა და საკრავების მუზეუმში დაცული უენო სალამური 4.თბილისის სახელმწიფო კონსერვატორიის გ. ჩხიკვაძის სახელობის ეთნომუსიკოლოგიის ლაბორატორიაში დაცული უენო სალამური

რაც ყველაზე მთავარია, ამ სტრიქონების წერისას ცოცხალია უენო სალამურზე შემსრულებელი 86 წლის ზაურ თეთრაშვილი, რომელიც პირდაპირი მემკვიდრეა უენო სალამურის საშემსრულებლო ტრადიციისა. მის მიერ შემონახული ცნობები, უენო სალამურის დამზადების ტრადიციის, საშემსრულებლო ტექნიკის შესახებ ზუსტად ემთხვევა და ავსებს ჩემ მიერ ზემოჩამოთვლილ წყაროებში არსებულ ცნობებს, რაც საჭიროებს სიღრმისეულ კვლევა-ძიებას როგორც დასაკრავი მელოდიების, ასევე საშემსრულებლო ტექნიკის მხრივ. 

ჩემ ხელთ არსებული ცნობების საფუძველზე, წარმოდგენილია უენო სალამურზე შემსრულებლების რუკა (წარმოშობის ადგილის მიხედვით). იხილეთ ბმული (რუკა განახლებადია) 

და მართლაც, სამუზეუმო ექსპონატია უენო სალამური?

ამ სტატიის მთავარი მიზანი იყო მკითხველისთვის გამეცნო ის მდიდარი მემკვიდრეობა, რომელიც უენო სალამურის სახით  შემოგვრჩა. სხვა მხრივ კი, ვგონებ, თავად მკითხველმა უნდა განსაზღვროს, შევისწავლოთ და გავაგრძელოთ თუ არა წინაპართაგან დარჩენილი უწყვეტი ტრადიცია და იმსახურებს თუ არა ეს უნიკალური საკრავი ადგილს სხვა ცნობილ ხალხურ საკრავებს შორის, თუ ვაქციოთ ის სამუზეუმო ექსპონატად, როგორც წარსულის რელიკვია, როგორც წინაპართა შორეული ხმა.

^[1] ხმები წარსულიდან – ქართული ხალხური მუსიკა ფონოგრაფის ცვილი ლილვაკებიდან. 2006. თბილისი: კინოს, თეატრის, მუსიკისა და ქორეოგრაფიის სახელმწიფო მუზეუმი, საქართველოს კულტურის, ძეგლთა დაცვისა და სპორტის სამინისტრო, თბილისის სახელმწიფო კონსერვატორია. ქართული ხალხური მუსიკა – აღმოსავლეთ საქართველო. თბილისის ვ. სარაჯიშვილის სახელობის სახელმწიფო კონსერვატორია, ქართული ხალხური მუსიკალური შემოქმედების კათედრა 2007

^[2] ამ საკითხს ეძღვნება ანა ლოლაშვილი სტატია ჟურნალის წინა, N6 ნომერში.

^[3] იხილეთ თბილისის კონსერვატორიაში დაცული სალამურის აუდიო მასალების ჩამონათვალი:

^[4] ციდა – ძველი ქართული ზომის ერთეული – „მანძილი სალოკ თითსა და ცერს შორის“ (ნ. ჩუბინაშვილი). მეტრულ სისტემაში ის 12,65 სმ-ის ტოლია.

^[5] ჯავახიშვილი, ივანე. 1938. ქართული მუსიკის ისტორიის ძირითადი საკითხები. თბილისი: ფედერაცია. 200 გვ.

^[6] არაყიშვილი, დიმიტრი.  1940. ხალხური სამუსიკო საკრავების აღწერა და გაზომვა. თბილისი. 11 გვ.

^[7] Беляев, Виктор. 1936. К вопросу изучения грузинских музыкальных инструментов. საქართველოს სახელმწიფო მუზეუმის მოამბე IX-B. ტფილისი, 1-40.

^[8] როსებაშვილი, კახი. 1979. „ქართული ხალხური ჩასაბერი საკრავის აღდგენის საკითხისთვის“. შრომების კრებული (თბილისის კონსერვატორია), გამოშვება 7:113-133.

^[9] ჩხიკვაძე, გრიგოლ. 1962/63. ქართული მუსიკალური ფოლკლორი. გამოუცემელი ნაშრომი. თბილისის სახელმწიფო კონსერვატორიის გრ. ჩხიკვაძის სახელობის ეთნომუსიკოლოგიის ლაბორატორია.

^[10] შილაკაძე, მანანა. 1970. ქართული ხალხური საკრავები და საკრავიერი მუსიკა. თბილისი, მეცნიერება.

^[11] ხმები წარსულიდან – ქართული ხალხური მუსიკა ფონოგრაფის ცვილი ლილვაკებიდან. 2006. თბილისი: კინოს, თეატრის, მუსიკისა და ქორეოგრაფიის სახელმწიფო მუზეუმი, საქართველოს კულტურის, ძეგლთა დაცვისა და სპორტის სამინისტრო, თბილისის სახელმწიფო კონსერვატორია.

^[12] მაგალითად, თუკი ცნობილია, რომ კონკრეტული პიროვნება უკრავდა უენო სალამურზე, მაგრამ აღწერაში ზოგადად, მითითებულია მხოლოდ სალამური. ცხადია, რომ ეს იქნება უენო სალამურზე დაკვრის ჩანაწერი. ზოგჯერ კი, თუ ჩანაწერი დაზიანებული და ხარვეზიანია, რაც ართულებს საკრავის გამოცნობას, მაგრამ შემსრულებლის შესახებ ინფორმაცია (თუ ზუსტად ვიცით, რომელ ინსტრუმენტზე უკრავდა) გვეხმარება საკრავის სახეობის დადგენაში.

^[13] ეს ჩანაწერი ადასტურებს ქართლის ტერიტორიაზე უენო სალამურის შემსრულებლების არსებობას.

^[14] ალექსი ექვთიმიშვილი ნახსენებია ი. მჭედლიშვილის წერილში: „ ... ეს ჩავწერე სოფელ კაკაბეთში ალექსა ექვთიმიშვილისგან, რომლის მიერ დაკრული უენო სალამური გადაღებულია ფონოგრაფით 1928 წელს თებერვლის 13-ს კონსერვატორიაში ჩემ მიერ გამართული ხალხური კონსერტის შემდგომ. ი მჭედლიშვილი“ ჯავახიშვილი, ივანე. 1938. ქართული მუსიკის ისტორიის ძირითადი საკითხები. თბილისი: ფედერაცია. გვ 200.

^[15] ამ კოლექციაში მოცემული ორი ჩანაწერი მისი ხმოვანებიდან გამომდინარე შეგვიძლია მხოლოდ ვივარაუდოთ, როგორც უენო სალამურის ჩანაწერი.

^[16] უენო სალამურის ზომებს ხელის მტევნის ნაწილების მიხედვით იღებდნენ. აქედან გამომდინარე, ყველა მესალამურეს ხელის პროპორციების შესაბამისად საკუთარი, უნიკალური ზომის და ბგერათრიგირის უენო სალამური გააჩნდა. რამდენადაც ეს ფაქტი უკავშირდება ისეთ აქტუალურ მუსიკოლოგიურ პრობლემას, როგორიცაა ქართული ტრადიციული მუსიკის წყობა და ბგერათრიგი, ამ საკითხს მიეძღვნება საგანგებო კვლევა, რომელიც ჟურნალის შემდეგ ნომერში გამოქვეყნდება.

^[17] ამ დროს შემსრულებელი ჰაერის ნაკადის კონტროლით, მელოდიას უწყვეტად ასრულებს.