ქართველ ხალხს „ბატონები“^[1] − ბავშვთა ინფექციური დაავადებები სულიერ არსებებად ჰყავდათ წარმოდგენილი და მათ „ანგელოზებს“ და „ღვთისგან გამოშობილებს“ უწოდებდნენ.

ხალხური წარმოდგენით ბატონები შვიდი და-ძმანი არიან: წითელა, წითურა, ჩუტყვავილა, ყივანახველა, ქუნთრუშა, ყბაყურა და ყვავილი. მათი მოსვლა ავადმყოფობის სახით, ხშირად არასასურველ გართულებებს და სიკვდილიანობასაც კი იწვევდა.

საყურადღებოა ის მიზეზები, რის გამოც ჩვენი წინაპრების თვალთახედვით, მოდიან ბატონები ჩვენთან დედამიწაზე. საინტერესოა, ისიც, რომ მათ მობრძანებას სასჯელად  თვლიდნენ თუ წყალობად^[2] მიიჩნევდნენ.

ამ და ბევრ სხვა კითხვაზე ქართველთა ეთნოგრაფია და ფოლკლორული მასალები  გვაძლევს პასუხს.

ეთნოგრაფიული ცნობებიდან ვიგებთ, რომ ბატონები მოდიან   თეთრი ზღვიდან:

„თეთრი ზღვიდან გეახელით, იავნანინაო

შვიდი და-ძმანი ბატონი, იავნანინაო“

ილუსტრაცია წიგნიდან „მხიარულ-ბრაზიანი ბატონები“, მხატვარი - ქეთევან
ძიძიგური

ყველა ავადმყოფობა შავი ზღვის გადაღმა ბინადრობს, იქ, საცა განუწყვეტლივ სდის თაფლის მდინარენი და რძის ნაკადულები. თაფლის მდინარეები მზის სხივების მეტაფორაა, ხოლო რძის ნაკადულები − თეთრი ღრუბლებისა და ნისლისა.^[3] ბატონების მობრძანება არ უკავშირდება წელიწადის ერთ კონკრეტულ დროს და ისინი შეიძლება მობრძანდნენ, როგორც გაზაფხულზე, ისე შემოდგომაზე და შესაძლოა, ზამთარშიც, ანუ წელიწადის ნებისმიერ დროს, მაშინ, როდესაც მზის სხივი გაარღვევს ღრუბელს. ამ მზის სხივს მოჰყვებიან ბატონები. ცნობილია, რომ ინფექცია სწორედ თბილ ამინდში იჩენს თავს. რამდენადაც ბატონები ანგელოზებად მოიხსენებიან, ისინი არამიწიერ არსებებად უნდა ჩავთვალოთ. აქედან გამომდინარე, კიდევ ერთხელ დასტურდება ბატონების ცალკე მდგომი სამყაროსა და სამფლობელოს არსებობა − მზის სხივებისა და თეთრი ღრუბლების სამყაროსი.

ეთნოგრაფიული მონაცემების თანახმად, ქართულ-ხალხურ რწმენა-წარმოდგენებში სნეულებისა და მათ შორის სახადის გამგებლად მზის ღვთაება ითვლება, რომლის სახელიც შუამდინარული მზის ღვთაების სახელს ჰგავს − ბარბალე ბაბარ//ბაბარ. შუმერული სიტყვა ბაბარი ბრწყინვის და სინათლის  გამომხატველია.^[4] ბატონების გამომგზავნი ღვთაება ბაბარი − ცეცხლოვანი, ელვარე ღვთაებაა, რომელიც წითელ ფერთან ასოცირდება. ბატონების სტუმრობას განსაკუთრებულად ხვდებოდნენ და ყველაფერს წითლად რთავდნენ. ასეთივე ელვარე და ბრიალა თვისებებით ხასიათდება ღვთაება ბარბარე, თუმცა ქართულ და შუმერულ ღვთაებებს სქესი განასხვავებთ. როგორც ჩვენს ეთნოლოგიურ მეცნიერებაშია აღიარებული, ქართული მზის ღვთაება ბაბარ//ბაბარი ქალღვთაებაა.^[5]

მეორე მხრივ, ბარბარე, რომელიც ქართულ ხალხურ ეთნოგრაფიაში ხშირად მოიხსენიება, როგორც ბატონების „მამიდა“ ან „დედა“  − ქალღვთაებაა, რომელსაც ევედრებიან ავადმყოფის გამოჯანმრთელებას.^[6] შესაძლოა ვივარაუდოთ, რომ ხალხურ წარმოდგენაში დროთა განმავლობაში მოხდა ბაბარისა და ბარბარეს ფუნქციური და სიმბოლური გადაკვეთაც. მითოლოგიაში ხშირად ვხვდებით ღვთაებების „გაყოფას“ სქესის ან ფუნქციის მიხედვით. შესაბამისად, ბაბარი წარმოდგენილია, როგორც მამრი, შორეული, მრისხანე  და ძლიერი ღვთაება, ხოლო ბარბარე − როგორც ქალღვთაება, ახლობელი, ხალხის მხარეს მდგომი, მწყალობელი. ეს ორი ღვთაება, შესაძლოა, წარმოადგენდეს ერთი არქეტიპის ორ მხარეს − მრისხანე ძალისა და მწყალობლის სინთეზს, რაც ბატონებთან მიმართებით ქმნის სრული მითოლოგიური ციკლის მოდელს: ბაბარი − ბატონების გამომწვევი და მომავლინებელი, ბარბარე − შუამავალი და განმკურნებელი.

ბატონები თავიანთ მობრძანებას გვამცნობენ გამონაყარის − ყვავილის სახით. ყვავილი იმ სულიერი სათნოებების ნაყოფის სახე-ხატია,  რაც ღვთაებათაგან გვაქვს ადამიანებს შთაგონებული და მიზეზთა გამო დავიწყებული.  იგზავნებიან ბატონები, რათა შეგვახსენონ ერთმანეთის სიყვარული, ზრუნვა, მოფრთხილება, ანგარიშის გაწევა, თავგანწირვა −  ბატონთა სტუმრობამ ადამიანები უნდა დააფიქროს  და სათნოებანი შეახსენოს. სწორედ ამიტომ,  ამ დროს სახლში ისადგურებს სიმშვიდე და სიწყნარე. ეთნოგრაფიული ცნობებიდან ვიგებთ, რომ იკრძალება ხმამაღალი საუბარი, ჩხუბი, თოფის სროლა, თრობა და ა.შ.^[7] თუ ეს წესები არ შესრულდა, ბატონები განაწყენდებიან და ავადმყოფს დაავადება გაურთულდება. შესაბამისად, ბატონებს პატივითა და მოწიწებით ეგებებიან.  ერთ-ერთ მესხური ტექსტი კარგად აღწერს ამ პატივისცემას:

„ბატონების მამიდასა, იავნანინაო,

ქვეშ გავუშლი ხალიჩასა, ვარდო ნანინაო,

იმასაც არ დავაჯერებთ, იავნანინაო,

ზედ გავუფენთ ორხოვასა^[8], ვარდო ნანინაო...

ია ვკრიფე, ვარდი ვშალე იავნანინაო,

წინ ბატონებს გავუშალე ვარდო ნანინაო.“^[9]

რამდენადაც ქალღვთაება ბარბარეს სახადიანის განკურნება მიეწერება, ამ პროცესის ხილულად შესაგრძნობად ავადმყოფთან მოჰყავთ ღვთაების მიწიერი/ხორციელი განსახიერება − ქალი, რომელსაც საუკეთესო სიმღერა, ტკბილი საუბარი და კარგი განწყობის შექმნა შეუძლია. ასეთ ადამიანს მებოდიშე, მახვეწელი, გამომლოცველი ჰქვია. ხანდახან მას ბატონების მამიდასაც  უწოდებენ. ხალხი მას არ აღიქვამს როგორც ქალღვთაება ბარბარეს ვიზუალურ გამოხატულებას, თუმცა სახელწოდება „ბატონების მამიდა“ შორეულ წარსულში ასეთ კავშირზე მიანიშნებს.

ღვთაება ბარბარე ხან ბატონების მამიდად გვევლინება, ხან კი დედად. ორივე შემთხვევაში, ის არის ქალღვთაება, რომელსაც ავადმყოფის განკურნება შეუძლია და ამას შესთხოვენ კიდეც.

ბატონების სიმღერა „იავნანას“^[10]  ზოგიერთ ტექსტში სახადი მოიხსენიება, როგორც „ღვთიური დაავადება“. ფშავ-ხევსურეთში მას „ღვთის ვალი“ დაერქვა, ანუ ის, რაც ყველა ადამიანის მოსახდელია და ფაქტობრივად, დაავადებადაც არ მიაჩნდათ, თვლიდნენ, რომ ღვთაებები ესტუმრნენ ოჯახს და როგორც ძვირფას სტუმრებს,  ისე უნდა დახვედროდნენ. ბატონები შედიოდნენ ადამიანის სხეულში და გამონაყარით − ყვავილით ამცნობდნენ ამას. ვისაც ბატონები არ შეხვდებოდა, ის ღვთაებათა მიერ „დაწუნებულად“ მიაჩნდათ. იტყოდნენ − „ანგელოზები არ დაუბრძანდა, არ მოეწონათო“.

თუმცა, მიუხედავად ერთი შეხედვით საზეიმო განწყობისა, ბატონების მოსვლა ამავდროულად ერთგვარ შიშსაც აღძრავდა, რადგან ზოგჯერ ბატონების სტუმრობა ავადმყოფისთვის ტრაგიკულად სრულდებოდა. ფსალმუნებში ვკითხულობთ: „უფალო ნუ რისხვითა შენითა მსწავლი მე.“ უფალო, ნუ გულისწყრომითა შენითა მამხილებ მე, ნუცა რისხვითა შენითა მსწავლი მე.” (ფსალმ. 37:2). ასეთი გააზრების თანახმად ბატონების სტუმრობა ადამიანის სულის გამოსაწრთობ საშუალებად, ღვთისგან გამოგზავნილ შემეცნებით მექანიზმად აღიქმება, რომელსაც ადამიანი ჭვრეტის, სინანულისა და სულიერი გარდაქმნისკენ მიჰყავს. წინააღმდეგ შემთხვევაში ავადმყოფობას ღვთის რისხვა და ტრაგიკული დასასრული მოჰყვება.  სწორედ ამ რისხვისგან და მისი ტრაგიკული დასასრულისგან იცავდა თავს ხალხი მობოდიშებით.  ამიტომაც ერქვა „მებოდიშე“,  ქალს, რომელსაც სპეციალურად იწვევდნენ ავადმყოფის მოსავლელად. თუკი ვეურჩებით − ვისჯებით. გვართმევენ ყველაზე ძვირფასს − ბავშვის ჯანმრთელობას ან მის სიცოცხლეს, ჩვენს ხორციელ ნაყოფს. ასეთ დროს უამრავი კითხვა უჩნდება ადამიანს და პროცესის გააზრება მას ფიქრისკენ და დამნაშავის საკუთარ თავში ძიებისკენ უბიძგებს. პასუხიც შესაბამისია: ვერ მოვუფრთხილდი, ვერ მოვუარე საკადრისად.

ამავდროულად, ბატონები  მწყალობლებიც არიან. ადამიანების მიერ სიკეთეების შემეცნების კვალდაკვალ ისინი წყალობას მოიღებენ ჩვენთან სტუმრობით. ამ დროს ავადმყოფის სახლში ისადგურებს სიმშვიდე, ერთმანეთზე ზრუნვა, ანგარიშის გაწევა, განსაცდელის დათმენა. ეს იმის ნიშანია, რომ ბატონმა მიზანს მიაღწია. სახლში ისეთი ნათელი, სუფთა და ხალასი ატმოსფეროა, რომ ბატონთა წაბრძანების მერეც ნატრობენ იმ გარემოს. ^[11]

ბატონების ამგვარი გააზრების ექო ისმის ჩვენი დროის პოპულარული ჟანრის ერთ სიმღერაშიც:

“რაც ვინატრე ამისრულეს ისე სწრაფად

თითქოს ყველამ გამოისხა ჩემთვის ფრთები....

ნეტავ მართლა ბატონები შემეყაროს,

მიგალობონ შენისთანა ბულბულებმა“.^[12]

ის განწყობა, დამოკიდებულება, რომელიც ქართველებს გაგვაჩნდა და გაგვაჩნია ბატონების მიმართ, შორეული პერიოდის გამოძახილი უნდა იყოს და იმ უძველეს ხანას უკავშირდებოდეს, როდესაც ქართველთა კოსმოგონია ყოველივე ხილულსა თუ უხილავს ღვთის განგებულებად მოიაზრებდა, როდესაც ლხინსა და ჭირს, სიხარულსა თუ განსაცდელს, მათ შორის, ავადმყოფობებსაც, თავისი გამრიგე ღვთაება ჰყავდა. მაშინდელ ქართველს ჰქონდა ცოდნა სულის ნაყოფების შესახებ, შეეძლო სხვისთვის თავგანწირვა, ესმოდა სხვისი გადარჩენის/შველის მნიშვნელობა. ეს ცოდნა ქართულ ხალხურ ზღაპარ „წიქარაშიც“ ჩანს: ეს უპირობო სიყვარულია. ბატონების მობოდიშების რიტუალი, ერთი მხრივ, ავადმყოფისადმი უპირობო სიყვარულის გამოვლინებაა,^[13] ხოლო მეორე მხრივ კი − ღვთის შიშისა და უსაზღვრო მორჩილების. 


ილუსტრაცია წიგნიდან „მხიარულ-ბრაზიანი ბატონები“, მხატვარი - ქეთევან
ძიძიგური

თუკი ავადმყოფის მდგომარეობა კრიტიკულია, მომვლელი, ანუ დედა მზადაა ჩაენაცვლოს სიკვდილის პირას მისულ შვილს. მანამდე  ცხვარს, მამალს, როგორც ჩამნაცვლებელს, ისე სწირავს სალოცავში. როდესაც ესეც არ შველის, დედა მიდის სალოცავში და თეთრებში ჩაცმული ბავშვიც მიჰყავს.  მკერდით მიწას „ხნავს“, გამოხატავს მზაობას, მიწაში თავად ჩავიდეს, ჩაენაცვლოს. თეთრი ფერის სამოსიც სულეთის სამყაროსთან სიახლოვეზე მიუთითებს. უკან წამოსულები ავადმყოფს  სამოსს ხდიან და სალოცავში ტოვებენ. მათ ხომ თავი შესთავაზეს სანაცვლოდ და წყალობა გამოითხოვეს. მიწაში მიცვალებულს ღვთაება „დიდი დედა ნანა“ იღებს, იბრუნებს. ბუნების დედური ძალების განმასახიერებელი, ქართველთა ქალღმერთი ნანა განაგებდა მიწის ნაყოფიერებას, ბუნების კვდომა-აყვავებას. ის სიცოცხლის მზრდელია. როგორც თესლიდან ნაყოფს, ისე აღმოაცენებს სიცოცხლეს. თუ კი „დიდი დედა ნანა“ ღვთაებაა, ადამიანის ბიოლოგიური ადამიანის ბიოლოგიური დედა „პატარა დედად“ აღიქმება. ამიტომ იყო ძველად თიხის ქვევრებში ადამიანთა ემბრიონის პოზაში დასაფლავება  მიღებული: „დიდმა დედა ნანამ“ თავის წიაღში უნდა დაიბრუნოს გარდაცვლილი. ამიტომ ჰქვია ძილისპირულს „იავნანა“, ხოლო ბატონებს „დედა ნანას“ ავედრებდნენ, რათა მშვიდი ძილი მოჰგვაროს და დროებით მასთან ამყოფოს, ხოლო გარდაცვალების შემთხვევაში სამუდამოდ თავისთან დაიტოვოს. როგორც მიცვალებულებს სულეთში ყვავილებით ვაცილებთ, ასევე ისტუმრებდნენ ქართველები ბატონებს დედა „ნანასთან“.

ზემოთქმულიდან გამომდინარე, ბატონების მობრძანება განიხილებოდა, როგორც განსაკუთრებული სულიერი მოვლენა, რომელიც მნიშვნელოვან როლს ასრულებდა  ბავშვისა და მისი მომვლელის სულიერი განვითარების საქმეში.  მათი მოხდის შემდეგ ადამიანი აღარასდროს იქნებოდა  ისეთი, როგორც მანამდე. სულიერ სამყაროსთან ურთიერთობის ეს უძველესი ფორმა, ბატონების დახვედრა-გასტუმრების ტრადიციის სახით, ქართველებს თითქმის ბოლო დრომდე შემორჩათ.

^[1]ბატონები − ბავშვთა გადამდებ დაავადებათა (წითელა, წითურა, ყივანახველა, ჩუტყვავილა, ყბაყურა, ყვავილი, ქუნთრუშა, ყივანახველი) საერთო ხალხური სახელწოდება.

^[2]ბატონების მოვლენა ამ კუთხით განხილულია გია რაზმაძის სტატიაში „ბატონების ნანინა“ - წყალობისმიერი ეპოქის კვალი ქართულ სიმღერაში“, რომელსაც შეგიძლიათ გაეცნოთ ჩვენი ჟურნალის N2 ნომერში.

^[3]ერთ-ერთი მეგრული ლეგენდის მიხედვით, მეთევზე ანკესზე წამოგებულმა დიდმა თევზმა ნავიანად გაიტაცა ზღვის იქით. ის მოხვდა ბატონების სამფლობელოში საცა „თაფლის მდინარენი და რძის ნაკადულები სდიოდა…“ ( სახოკია, თედო. 1956.  ეთნოგრაფიული ნაწერები. თბილისი, სამეცნიერო-მეთოდური კაბინეტის გამომცემლობა. გვ 23-40)

^[4]გიორგაძე, გრიგოლ, 2002. უძველესი ახლოაღმოსავლური ეთნოსები და ქართველთა წარმომავლობა. თბილისი: სულხან-საბა ორბელიანის უნივერსიტეტის გამომცემლობა. გვ. 23

^[5]ბარდაველიძე, ვერა, 2006. ქართველთა უძველესი სარწმუნოების ისტორიიდან: ღვთაება ბარბარ-ბაბარ. თბილისი: კავკასიური სახლი. გვ. 52

^[6]იქვე. გვ. 55, 57

^[7]მინდაძე, ნუნუ. 1979. „ბავშვთა ინფექციურ დაავადებებთან დაკავშირებული წეს-ჩვეულებები და რწმენა-წარმოდგენები ფშავ-ხევსურეთში.“ მასალები საქართველოს ეთნოგრაფიისათვის, 20.  20: გვ.124–126. თბილისი: მეცნიერება. გვ. 122-128. 

^[8]ორხოვა — ხაოიანი საფენი, ორპირად ნაქსოვი ხალიჩა.

^[9]ქართული ფოლკლორი, 2003. გვ.40. რედაქტორი ნაირა გელაშვილი. თბილისი. კავკასიური სახლი.ქართული ფოლკლორი. 2003. რედაქტორი ნაირა გელაშვილი. თბილისი: კავკასიური სახლი. გვ. 40.

^[10]ბატონებისათვის განკუთვნილ სიმღერას „იავნანას“ უწოდებენ აღმოსავლეთ საქართველოში. ხოლო დასავლეთ  საქართველოში ის „ბატონების“ ან  „საბოდიშოს“ სახელით არის ცნობილი.

^[11]რაზმაძე, გია, 2022. „ბატონების ნანინა – წყალობისმიერი ეპოქის კვალი ქართულ სიმღერაში.“ ქართული ფოლკლორი, №2.რაზმაძე, გია, 2022. „ბატონების ნანინა – წყალობისმიერი ეპოქის კვალი ქართულ სიმღერაში.“ ქართული ფოლკლორი, №2.

^[12]ტექსტი - ბიჭიკო სვანიძე; მუსიკა - თემურ ხუჯაძე.

^[13]რაზმაძე, გია, 2022. „ბატონების ნანინა – წყალობისმიერი ეპოქის კვალი ქართულ სიმღერაში.“ ქართული ფოლკლორი, №2.