„მთელი სამყარო სცენაა.

ხოლო ყველა - კაცი თუ ქალი

უბრალოდ მოთამაშეა, მათ ყველას

აქვთ გასვლები და გამოსვლები:

და ადამიანი მისთვის მიცემულ  დროში

მრავალ როლს თამაშობს ...“ 

უილიამ შექსპირი

ქართველები ახალ წელს, დღესაც, სხვა მრავალი ხალხის მსგავსად, იანვრის კალენდართან აკავშირებენ და ძველი წელიწადის გაცილებასა და ახლის შეხვედრას დღესასწაულით აღნიშნავენ, რომელმაც დროთა განმავლობაში „საახალწლო პერფორმანსის“ ფორმა შეიძინა.^[1] სადღესასწაულო დღეებში ყოველდღიური ცხოვრება რიტუალს ემსგავსება  და საზოგადოების მიერ „შექმნილ“ მითოლოგიზებულ გარემოში საგნები და ადამიანები  სიმბოლურად ტრანსფორმირდებიან რაღაც „სხვაში'', ყოველდღიური გამოცდილებისგან განსხვავებულში.

ქართულ (ისევე, როგორც მრავალ სხვა) ტრადიციაში დიდი ყურადღება ეთმობოდა პირველი დღის მაგიას; მნიშვნელოვანი იყო, თუ როგორ დაიწყებოდა (კვირის, თვის, ახალი წლის) პირველი დღე. ამიტომ დიდი მნიშვნელობა ენიჭებოდა იმას, თუ ვინ შემოდგამდა ოჯახში პირველად ფეხს ახალ წელს და რას შემოიტანდა ის ოჯახში. ახალ წელს ასეთად პირველი სტუმარი – მეკვლე – ითვლებოდა, რომელიც  მთავარ კომუნიკატორად აღიქმებოდა გარე და შინა სამყაროებს შორის. მეკვლე, პერსონიფიცირებული ალეგორია ხდებოდა იმ ძალისა,  რომელსაც თავისი ბედნიერი ფეხით ოჯახისთვის კეთილდღეობა უნდა მოეტანა. ახალი წლის მილოცვის ფორმულაც ხომ ამ იდეის გამოხატველია: „შემოვდგი ფეხი, გწყალობდეთ ღმერთი, ფეხი ჩემი კვალი ანგელოზისაო“.

ტრადიციულად, ახალი წლის მითო-რიტუალური სცენარის „მოქმედი გმირები“ იყოფოდნენ ორ ჯგუფად შინა და გარე სამყაროებს შორის და ყოველწლიური პერფორმანსი ახლდებოდა და მეორდებოდა. გარე სივრციდან შემოსული მეკვლე, როგორც „უცნობი“, პერსონიფიცირდებოდა რომელიმე კეთილ ძალაში, უპირატესად  წმ. ბასილში, რომლის ხსენების დღე  1 იანვარია);  მას ოჯახის თითოეული წევრისთვის სხვადასხვანაირი სიკეთე უნდა მოეტანა (1).

წილის ყრით არჩეული მეკვლე თავისი როლის შესასრულებლად განსაკუთრებულად ემზადებოდა, ახალი წლის წინა საღამოს ტყეში თხილის (ქართულ ტრადიციაში ნაყოფიერების სიმბოლოს) შესაბამისი ტოტის მოსატანად მიდიოდა, რომელიც საახალწლო საკრალური ხის – ჩიჩილაკის დასამზადებლად გამოდგებოდა. (იხ.სურ.1).

ეთნოგრაფიული აღწერებით, სახლში მოტანილ თხილის ხის ჯოხს მეკვლე ცეცხლზე გაათბობდა და ისე გათლიდა, რომ ბურბუშელები ხვეულებად  დარჩენილიყო მასზე. შემდეგ ამგვარად გათლილ ჯოხზე ჰორიზონტალურად დაამაგრებდა ხის ორ ჯვარს: ერთს ფეხზე და მეორეს – თავზე. ხის თავზე სუროს ფოთლებით, წითელი კურკანტელით, ბაძგარით, მუქი ლურჯი სუროს კაკლებით, ფითრის ტოტებითა და სხვა მარადმწვანე მცენარეებითა და ბროწეულებით მორთული დაწნული გვირგვინი, რომელსაც ზემოდან რიტუალური პურით  – ბოკელი ჰქონდა, ნაყოფიერების სიმბოლო წარმოადგენდა (2).  ჩიჩილაკზე ჯვრის ზედა ჰორიზონტალური გვირგვინიდან გამოჩრილ ბოლოებზე დაკიდებული ცომის ვაშლის ხელა ბურთულები კი, რომელთაც ყვინჩილებს უწოდებდნენ და გაპუტული, მხოლოდ კუდ და ფრთაშერჩენილი შაშვები კი (ზოგჯერ მხოლოდ კუდი იკიდებოდა, როგორც მგალობელი ფრინველის ნიშანი (მაგ. სირის კუდი) ზეციური სამყაროს მარკერები და კეთილი სულიერი არსებების სიმბოლოები იყვნენ. ზოგჯერ ხეს  ვერცხლის მონეტებით, ფერადი ბაფთებით, კანფეტებით და სამკაულებითაც რთავდნენ.

ჩიჩილაკს, ამ საკრალურ ხეს, რომელიც ტრადიციული განმარტებით,  სიცოცხლის ხის  ქართული ნაირსახეობაა (3), ბასილას ან ვასილას წვერსაც ეძახდნენ.

სხვა პერსპექტივიდან ჩიჩილაკი შესაძლებელია მზესაც შეედაროს. რიტუალური პური მის წვერზე, ამ კონკრეტულ შემთხვევაში, სწორედაც მზეა, რომლიდანაც ბურბუშელები – მზის სხივები გამოდიან. ჩიჩილაკი, თავისი ციური მარკერებით (ყვინჩილებით, შაშვით ან მისი კუდით), მიანიშნებენ არა მარტო ცაზე, არამედ მზეზეც, სინათლისა და სითბოს წყაროსა და ცენტრზე. მრავალ ტრადიციაში მზე უშუალოდ ხესთან ასოცირდება და ხის „ნაყოფად“ აღიქმება. ქართულ ენაში, ამ თვალსაზრისით, საინტერესოა ტერმინი მზებუდობა, რომელიც შეესაბამება მზის ზამთრისა და ზაფხულის  ასტრონომიულ მდგომარეობას და ზუსტად აღნიშნავს პერიოდს, რომელიც, ხალხური წარმოდგენებით, მზის  ბუდეში დასვენების დროა. ბუდე კი  თავისთავად მიანიშნებს ხეზე, რომელზეც მზეს თავისი სადგომი აქვს.

ჩიჩილაკი, როგორც სიმბოლო, ერთ შემთხვევაში, შეიძლება ავლენდეს ნაყოფიერების ასპექტს, სხვა შემთხვევაში ციური სიმბოლოების მეშვეობით შეიძლება მიანიშნებდეს ზეციურ სამყაროზე ან შეიძლება მთლიანად სოლარულ სიმბოლოდ იქნას აღქმული.  ჩიჩილაკის ბურბუშელების ტალღოვან ხაზებს, ზოგადად, წყლის მნიშვნელობაც აქვს. აქედან გამომდინარე, ჩიჩილაკის ბურბუშელები შეიძლება დავინახოთ ტალღოვან სხივებად (ზოგადი სიმბოლიკით, ერთი მხრივ სითბოს, ხოლო მეორე მხრივ, ელვის (ციურ ცეცხლს და წვიმას) გამომხატველად, რომელიც დედამიწას ანაყოფიერებს. ამ ნიშნებში  კვლავ ნაყოფიერების ასპექტია წამყვანი. რამდენადაც ჩიჩილაკს ზოგჯერ ბასილას ან ბასილის წვერსაც ეძახდნენ, ის შეიძლება აღქმულ იქნას, როგორც წმ. ბასილის ვეგეტაციური სიმბოლო ან ხე, როგორც მზის სადგომი და სხვა. აქედან გამომდინარე, ჩიჩილაკი, როგორც მრავალ-ვალენტური სიმბოლო, მისი აქცენტირებული ციური მარკერებით (ყვინჩილები, შაშვი ან სირის კუდი, რიტუალური პური) მიანიშნებდა არა მარტო ცაზე, არამედ – მზეზეც, სინათლისა და სითბოს წყაროსა და ცენტრზე.  ჩიჩილაკი, კოსმოლოგიური პერსპექტივიდან შეიძლება დანახულ იქნას, როგორც სამყაროს ღერძიც (axis mundi), რომელსაც, იმავე დროს, აქვს  ცეცხლოვანი და სხივური მახასიათებლები. ამ აზრით, ჩიჩილაკს ასევე აქვს „სინათლის ხის“ კონოტაციაც (1).

მეკვლეს, რომელსაც, ხშირად, ბასილას (ვასილას) ეძახდნენ, ხელში ეჭირა ხის გობი, რომელზეც ნაყოფიერებისა და კეთილდღეობის სიმბოლოები ეწყო: რიტუალური კვერები - ბასილები (ცომისგან გაკეთებული ქიშმიშის თვალებიანი პატარა კაცუნები, რომელთა რაოდენობა ოჯახში მყოფ მამაკაცთა რაოდენობას შეესაბამებოდა) – რიტუალური ხე – ჩიჩილაკი (ან  სხვაგვარად, ბასილას წვერი), ღვინო, თაფლი, მოხარშული შესაწირი ღორის თავი და სხვ. აღნიშნული რიტუალური საგნებით და სიმბოლოებით ხალხი ცდილობდა  კომუნიკაციის დამყარებას გარე (საკრალურ) სამყაროსთან. გამთენიისას, მეკვლე (რიგ შემთხვევაში პერსონიფიცირებული წმ. ბასილში), დახუნძლული ნაყოფიერების სიმბოლოებით მოდიოდა  სახლში, რომლის კარი მისთვის სამჯერ დალოცვისა და მოტანილი სიკეთეების ჩამოთვლის შემდეგ იღებოდა მხოლოდ. მეკვლე  სახლში  მარჯვენა ფეხით შედიოდა (წარმატების გარანტია ყველანაირი აქტივობისთვის) და ოჯახს ამ სიტყვებით დალოცავდა: „შემოვდგი ფეხი, გწყალობდეთ ღმერთი, ფეხი ჩემი კვალი ანგელოზისაო“. დალოცვის ეს ფორმულა კიდევ ერთხელ ადასტურებს, რომ მეკვლე ხორცშესხმა იყო ფეხბედნიერი წმინდა არსებისა, რომელსაც დამდეგი წლისთვის კეთილდღეობა უნდა დაებედებინა ოჯახისთვის.

მიუხედავად იმისა, რომ ზემოთ ნახსენები რიტუალური ობიექტები, სიმბოლოები და ქმედებები შეიცავენ, როგორც ქრისტიანულ ელემენტებს და, ასევე, კოსმოლოგიური რწმენებით გაჟღენთილ ტრადიციულ რიტუალებს, ისინი, ფაქტობრივად, უფრო  ბიზანტიური არაკანონიკური კულტურის გახალხურებულ ინტერპრეტაციაზე მიგვანიშნებენ, ვიდრე წარმართობაზე.

ახალი წლის მეკვლის განუყოფელმა ატრიბუტმა ჩიჩილაკმა, ქალაქში შემოსვლისას დაკარგა თავისი თავდაპირველი მნიშვნელობა და ფუნქციები. ჩიჩილაკის ჰორიზონტალურმა ჯვარმა, რომელზეც ნაყოფიერების მომტანი რიტუალური პური უნდა ყოფილიყო მოთავსებული, ვერტიკალურად აღმართული ქრისტიანული ჯვრის ფორმა მიიღო და ნაყოფიერების სიმბოლოდან თავდაპირველი მნიშვნელობისგან დაცლილ შობა-ახალი წლის ორნამენტად იქცა. ქალაქში გადმონაცვლებულმა სიმბოლომ ქართული „საშობაო ნაძვის ხის“ მნიშვნელობა მიიღო. ამის თვალსაჩინო მაგალითი პრეზიდენტის  ჩიჩილაკებით მორთული სასახლეა.   (იხ. სურ.N 2)

^[1] იანვრის კალენდარი  ნიშნავს წელიწადის ათვლას  იანვრის თვიდან. ეს გამოთქმა  ქართულ სპეციალურ ლიტერატურაში გამოიყენება, რადგან  კალენდარის დაუსრულებელი რეფორმების გამო ახალი წლის ათვლა  ქართულ რეალიაში ხან მარტიდან, ხან აგვისტოდან, ხან სექტემბრიდან იწყებოდა, სანამ  წელიწადი იანვრიდან დაიწყებოდა. და იხმარება მარტის კალენდარი, აგვისტოს კალენდარი და ა.შ. იმის აღსანიშნავად თუ რომელი თვიდან იწყებოდა წელი.

დამოწმებანი:

1. 1.აბაკელია ნ., უძველესი კოსმოლოგიური კონცეპტები და არქაული რელიგიური სიმბოლოები ქართველთა კულტურულ მეხსიერებაში, ილიას სახ. უნივერსიტეტი, თბილისი, 2017,112-141.
2. 2.ბარდაველიძე ვ., ქართველთა უძველესი სარწმუნოების ისტორიიდან (ღვთაება ბარბარ-ბაბარ),თბილისი, კავკასიური სახლი,(1941) 2006,71-83; აბაკელია ნ., ალავერდაშვილი ქ., ღამბაშიძე ნ., ქართულ ხალხურ დღეობათა კალენდარი, კრიალოსანი, თბილისი, 1991. 28-47.
3. 3.Бардавелидзе В., Древнейшие религиозные верования и обрядовое графическое искусство грузинских племен, Наука–Восточная литеатура, Москва, (1957) 2015,109-113.