შესავალი

1916 წლის 5 ნოემბერს გაზეთმა „საქართველომ“ მკითხველს კომპოზიტორ კოტე ფოცხვერაშვილის მიერ აჭარული ფოლკლორული ნიმუშების ჩაწერის შესახებ აუწყა. წერილი, რომლის ავტორიც ეთნოგრაფი აპოლონ წულაძე გახლავთ, მრავალ საინტერესო მონაცემს შეიცავს, მათ შორის, საყურადღებო ცნობას გურიის კურორტ ბახმაროში ფოცხვერაშვილისა და აჭარელი მეხორუმეების შეხვედრის თაობაზე. თურმე მეხორუმეები „მუსლიმთა დღესასწაულის, რამაზანის გამო, ჯგუფ-ჯგუფად დადიოდნენ ჭიმონითა და დავლით და თავიანთი ცეკვით და სიმღერით მოაგარაკეთა ყურადღებას იქცევდნენ“.^[i] ერთი წლის შემდეგ იგივე გაზეთი აანონსებს ფოცხვერაშვილის ინიციატივით თბილისში გასამართ დიდ ეთნოგრაფიულ საღამოს, რომელსაც დაასრულებს ქართველი მუსლიმების მიერ ჭიბონისა და დოლის თანხლებით შესრულებული „იშვიათი სანახაობა ხორუმი“.^[ii] 

გაზეთ „საქართველოს“ მთავარ გვერდზე გამოქვეყნებული აფიშა, 1917, 30 მაისი

ის, რომ დღეს ერთ-ერთი ყველაზე პოპულარული ცეკვა მაშინდელი საზოგადოებისათვის „იშვიათ სანახაობას“ წარმოადგენდა, შესაძლოა, ერთი შეხედვით, უცნაურად მოგვეჩვენოს, თუმცა გასული საუკუნის დასაწყისი ხომ ქართული მუსიკალური ფოლკლორის შეკრებისა და კვლევის პირველი მცდელობის და, შესაბამისად, აღმოჩენების ეპოქაა. აჭარის შემთხვევაში კი ამ ყველაფერს ისტორიული კონტექსტიც ემატება. სამი საუკუნის განმავლობაში ოსმალეთის იმპერიის შემადგენლობაში შემავალი აჭარა და სხვა ქართული მხარეები საქართველოს 1878 წელს დაუბრუნდა.^[iii] სწორედ აქედან დაიწყო უკვე გაუცხოებული კულტურის თავიდან აღმოჩენის რთული და ხანგრძლივი პროცესი, რომელშიც საკუთარი წვლილი არაერთმა მოღვაწემ შეიტანა. მათ შორის იყო კოტე ფოცხვერაშვილი, რომელიც ამ კუთხის ტრადიციული მუსიკის პირველ მკვლევრად მიიჩნევა.

ტერმინი „ჭიბონი“, საკრავის კვლევის ისტორია და ძირითადი მახასიათებლები

ჭიბონი მსოფლიოს არაერთ რეგიონში გავრცელებული ჩასაბერი საკრავის, გუდასტვირის, აჭარული ნაირსახეობაა. აჭარულ დიალექტში „ჭიბონა“ ლერწმის სასტვენელს ეწოდება^[iv] და, როგორც ჩანს, საკრავის სახელწოდებაც აქედან მომდინარეობს. ჭიბონის დამკვრელს აჭარაში „მეჭიბონე“ („მეჭიბნე“) ჰქვია, დაკვრას კი – „დაჭიბონება“. აჭარა არ არის საქართველოს ერთადერთი კუთხე, სადაც გუდასტვირია გავრცელებული. მესტვირეობის ტრადიცია დღემდე შემორჩენილია რაჭაში. ეს საკრავი დაფიქსირებული ქართლში, ფშავსა და მესხეთ–ჯავახეთში. გვხვდება საქართველოს ისტორიულ მხარეებში – ტაოში, შავშეთსა და ლაზეთში.

პირველი, ვინც ქართული ფოლკლორით დაინტერესებულ ფართო საზოგადოებას აჭარული ჭიბონი წარუდგინა, კოტე ფოცხვერაშვილი იყო, თუმცა ეს საკრავი მანამდეც შეუნიშნავთ თურქეთისაგან გათავისუფლებულ ქართულ მხარეებში XIX საუკუნის ბოლოსა და XX საუკუნის დასაწყისში მოგზაურ მეცნიერებს: თედო სახოკიასა და ნიკო მარს.^[v] აჭარულ სტვირს თავის ჩანაწერებში ახსენებს ამავე პერიოდის ფრანგი მკვლევარი ჟიულ მურიე.^[vi] „ჭიმონს“, როგორც ტერმინს, „გუდა-სტვირად“ განმარტავს XVII-XVIII საუკუნეებში მოღვაწე ლექსიკოგრაფი სულხან-საბა ორბელიანი.^[vii]  XX საუკუნეში გუდასტვირი ისტორიკოსების, ეთნოგრაფებისა და ეთნომუსიკოლოგების სამეცნიერო კვლევების ობიექტად იქცა. უშუალოდ აჭარულ ჭიბონს მონოგრაფიული ნაშრომი მიუძღვნა ალექსანდრე მსხალაძემ.^[viii]

აჭარული გუდასტვირი – ჭიბონი – არცთუ ისე მარტივი აგებულების საკრავია და მრავალი დეტალისაგან შედგება. მის ერთ-ერთ ძირითად ნაწილს, გუდას, თხის ტყავისაგან, ხოლო სტვირის დედნებს ლერწმის ხისაგან ამზადებენ. საკრავმა რომ ხმა ამოიღოს, ამისათვის შემსრულებელი, პირველ რიგში, გუდას ჩაჰბერავს და ჰაერით ავსებს, სტვირის დედნებზე ამოჭრილ ნახვრეტებზე თითების მოძრაობით კი მელოდიებს უკრავს. მეჭიბონეები ხშირად თავადვე ამზადებენ საკუთარ საკრავს, რისთვისაც საკმაოდ დიდ დროსა და ენერგიას ხარჯავენ. ჭიბონის დამზადების ტრადიციული მეთოდის შესახებ ამ საინტერესო ეთნოგრაფიული ჩანახატიდან უფრო მეტს შეიტყობთ.

გადაცემათა ციკლი „ეთნოგრაფიული ნარკვევები“ – „ჭიბონი“. ვიდეო შეიცავს თხის დაკვლის სათუთ კადრებს

ჭიბონი – აჭარული ტრადიციული ყოფის თანამგზავრი

ჭიბონი, უპირველეს ყოვლისა, ცეკვის თანმხლები საკრავია. მასზე ხშირად ასრულებენ აჭარული ქორეოგრაფიული ნიმუშების, „ხორუმისა“ და „განდაგანას“, ნაირგვარ ვარიანტებს. ცეკვასთან კავშირის გამო, ჭიბონისა და დოლის დუეტსაც ხშირად შეხვდებით. საკრავი, რომელსაც მეჭიბონე მუდამ თან ატარებდა, სალხინო შეკრებების განუყოფელი ნაწილი იყო. მეჭიბონეებს იწვევდნენ ქორწილებსა და ძეობებში. ალ. მსხალაძის თანახმად, ქორწილში, საცეკვაო მელოდიების გარდა, ჭიბონზე იკვრებოდა პატარძლის მშობლებთან გამოსათხოვარი ჰანგი, ქორწილის მეორე დილას კი მეჭიბონე ჯერ კიდევ მძინარე მექორწილეებს საკრავზე მამლის ყივილის იმიტაციით აღვიძებდა.^[ix]

ცეკვა „ხორუმი“, 1937. აჭარის ხარიტონ ახვლედიანის სახელობის მუზეუმი

აჭარის მთებში ჭიბონის გარეშე არ ჩაივლიდა მესაქონლეთა საიალაღო დღესასწაულები – შუამთობები. ეს საკრავი ახლდა ხალხურ თეატრალიზებულ სანახაობა „ფადიკოს“, რომლის მონაწილენიც ცეკვითა და მუსიკის თანხლებით მთავარი პერსონაჟის, ქალად გადაცმული მამაკაცის, „ფადიკოს“, გატაცებასა და დასაკუთრებას ცდილობდნენ.^[x] ჭიბონი გამოიყენებოდა შრომის პროცესშიც. 80 წლის მთხრობელ ყემბერ დოლიძის ცნობით, ნადში მეჭიბონე და მედოლე მონაწილეობდნენ, ისინი მენადეთა მუშაობის პარალელურად უკრავდნენ.^[xi] კიდევ ერთი გადმოცემის თანახმად, ტყიდან წისქვილის ღარის ხის გამოტანისას მასზე შესვამდნენ მეჭიბონეს, რომელიც რიტმულ მელოდიებს ასრულებდა. ჭიბონი შედარებით იშვიათადაა სიმღერების აკომპანიატორის როლში. ამ შემთხვევაში მეჭიბონე შეიძლება, დაკვრასთან ერთად, თავადვე მღეროდეს და ცეკვავდეს, ანდა სხვის ნამღერს უწევდეს თანხლებას. ეს ნიმუში ჭიბონზე დამღერების ერთ-ერთი იშვიათი მაგალითია.

„ატლატიტა“ (ჭიბონით და დოლით). ასრულებს ანსამბლი „ჭვანა“, 2016

პირველი ჩანაწერები და სასცენო ცხოვრება

ჭიბონის ხმოვანი ჩანაწერების ისტორია იწყება 1932 წელს, როცა კომპოზიტორმა და ხალხური მუსიკის შემკრებმა შალვა მშველიძემ ფონოგრაფით ჩაწერა ცნობილი აჭარელი მეჭიბონე ედეჰემ სურმანიძე (მეტსახელად „ქოჩახელა“).^[xii]  საკრავი XX საუკუნის 30-იან წლებში უკვე საკმაოდ პოპულარული ყოფილა. ამაზე მეტყველებს მისი გამოჩენა ისეთ მნიშვნელოვან ღონისძიებებზე, როგორებიც იყო ამიერკავკასიის ხალხთა ოლიმპიადა (1934) და ქართული კულტურისა და ხელოვნების დეკადა მოსკოვში (1937).

თუ XX საუკუნის 30-იან წლებში ჭიბონი წარმოდგენილია სოლოდ ან დოლთან ერთად და თანხლებას უწევს სოფლის მოცეკვავეთა ავთენტიკურ ჯგუფებს, მომდევნო ათწლეულებში ის ამპლუას იცვლის და საბჭოთა ეპოქისათვის დამახასიათებელი დიდი შემადგენლობის ქორეოგრაფიული ანსამბლების წევრი ხდება. ეს ტრადიცია დღესაც გრძელდება და ჭიბონი ქორეოგრაფიული ანსამბლების უკვე გაზრდილი და მრავალფეროვანი ინსტრუმენტული ჯგუფის ნაწილია; მას ხშირად ვხედავთ თანამედროვე ეთნოჯაზბენდების შემადგენლობაშიც.

ჯგუფი The Shin („შინი“). Cheaps On the Water

გასული საუკუნის დასაწყისიდან დღემდე, საინტერესო სასცენო გამოცდილების პარალელურად, ჭიბონს არ დაუტოვებია ტრადიციული აჭარული ფოლკლორული ყოფა და მისთვის ბუნებრივ გარემოში დღემდე ფუნქციონირებს.

უწყვეტი საუკუნოვანი ტრადიცია

როგორც აღვნიშნეთ, ედეჰემ სურმანიძე (1861-1955) პირველია იმ შემსრულებლებს შორის, რომელთა ჩანაწერებიც ხმოვან არქივებშია შემონახული. მის გამორჩეულ დაკვრის მანერასა და მრავალფეროვან რეპერტუარზე ხანდაზმული აჭარლები დღესაც საუბრობენ. ამბობენ, მეჭიბონეს ხშირად იწვევდნენ აჭარის ბეგები ხიმშიაშვილები თავიანთ საზაფხულო რეზიდენციაში – ქოჩახში (მთისუბანი, ყოფილი მუმსუი. სოფელი ხულოს მუნიციპალიტეტში), საიდანაც მოდის მეტსახელი „ქოჩახელა“.^[xiii]

ედეჰემ სურმანიძე იყო თავისი დროის ყველაზე ცნობილი, თუმცა არა ერთად-ერთი, მეჭიბონე. მაგალითად, 1949 წელს თბილისში ხალხური შემოქმედების მეექვსე ოლიმპიადაზე ქოჩახელას გვერდს უმშვენებდა თავისი კუთხის კიდევ ერთი ცნობილი მეჭიბონე როსტომ ჯიმშერაძე (1900-1967). აჭარაში ჭიბონი რომ განსაკუთრებულად პოპულარული საკრავი იყო, ამას მოწმობს ალ. მსხალაძის მიერ 1964 წელს შედგენილი მეჭიბონეთა სიაც, რომელიც 65 ოსტატს აერთიანებს.^[xiv] XX საუკუნის მეორე ნახევრიდან დღემდე ამ კუთხეში არაერთი მეჭიბონეა ჩაწერილი.

მეჭიბონეობა ოსტატ-შეგირდობაზე დაფუძნებული ტრადიციაა და თაობიდან თაობას გადაეცემა. ნამდვილ მეჭიბონედ მიიჩნევენ მას, ვისაც, დაკვრასთან ერთად, საკრავის დამზადება-გამართვაც (აწყობა) შეუძლია და ამ ცოდნასა და გამოცდილებას მოსწავლეებს უზიარებს. ქოჩახელას მსგავსად აჭარაში გამორჩეულ მეჭიბონედ მიიჩნევენ ვასო ირემაძეს (1941-2003). მისი მოსწავლეები ოსტატს სიყვარულითა და პატივისცემით იგონებენ და ამ ტრადიციას კვლავაც აგრძელებენ. ვასო ირემაძის ნიჭსა და ოსტატურ შესრულებაში ამ კადრების ნახვისას თავადაც დარწმუნდებით.

„ხორუმი“. ასრულებს ვასო ირემაძე, 2000

1969 წელს ჭიბონის შესახებ გამოცემულ მონოგრაფიულ ნარკვევს ალ. მსხალაძე პესიმისტურად ამთავრებს და წერს, რომ ეს საკრავი „დავიწყებას ეძლევა და მუზეუმის კუთვნილება ხდება.^[xv] ჭიბონის ტრადიცია უკანასკნელი 50 წლის განმავლობაში, მართლაც, შესუსტდა, მაგრამ არ დაკარგულა. ის კვლავ ახლავს აჭარულ ფოლკლორულ ყოფას. მეჭიბონეები კი თავიანთ ხელოვნებას არა მხოლოდ საქართველოში, არამედ საზღვარგარეთაც წარმოაჩენენ.

მურად თავართქილაძე და თემურ არძენაძე საქართველოს ფოლკლორის ეროვნულ ფესტივალზე, 2022. ანზორ ერქომაიშვილის სახელობის ფოლკლორის სახელმწიფო ცენტრის არქივი

აჭარასთან ერთად, მესტვირეობის ორიგინალურ ტრადიციას დღემდე ინარჩუნებს რაჭა. თუმცა ამ კუთხის გუდასტვირი აჭარული ჭიბონისგან არა მხოლოდ აგებულებითა და ჟღერადობით, არამედ ფუნქციითა და, შესაბამისად, რეპერტუარითაც განსხვავდება. ვფიქრობთ, ეს თავისებურებები იმსახურებს ცალკე სტატიას, რომლის დამუშავებასაც მომავალში ვაპირებთ.

^[i] წულაძე, აპოლონ. აჭარული სასიმღერო ლექსები და ბ. კ. ფოცხვერაშვილი: გაზეთი „საქართველო“,N#248, თბილისი, 1916, გვ. 2.

 „ჭიმონი“ და „დავლი“ ჭიბონისა და დოლის სინონიმებია. ქართული ენის განმარტებითი ონლაინლექსიკონი https://www.ena.ge/explanatory–online

^[ii] გაზეთი „საქართველო“,N#114, 1917, გვ. 1.

^[iii] რუსეთ-თურქეთის ომის შემდეგ, ბერლინის ხელშეკრულების თანახმად, ოსმალეთის შემადგენლობაში შემავალი გარკვეული ტერიტორიები, მათ შორის, საქართველოს ისტორიული მხარეები რუსეთის იმპერიას გადაეცა და, შესაბამისად, იმპერიის ნაწილს საქართველოს შეუერთდა.

^[iv] ღლონტი, ალექსანდრე (1984), ქართული კილო-თქმათა სიტყვის კონა. თბილისი: „განათლება“, გვ. 721.

^[v] XIX-XX საუკუნეების მიჯნაზე აჭარაში მოგზაურ თედო სახოკიას დღიურში ჩაუნიშნავს: „ერთად-ერთი საკრავი და აქაური მცხოვრების სულიერი მდგომარეობის გამომხატველია - ჭიმონი (რაჭული საზანდრის მსგავსი“ (სახოკია, თედო (1985). მოგზაურობანი. გურია, აჭრა, სამურზაყანო, აფხაზეთი. ბათუმი, საბჭოთა აჭარა, გვ. 237); ნიკო მარის 1904 წლის შავშეთსა და კლარჯეთში მოგზაურობის დღიურებში კი ვკითხულობთ: „კვირის დღესასწაულზე (პარასკევს) ადგილობრივი მუსლიმანები თავს იყრიან ეკლესიასთან სათამაშოდ ან სალაყბოდ (საყბედოდ). ერთხელ ჩემი აქ ყოფნისას ასეთ დღესასწაულზე მოვიდნენ ჭაბუკები გუდა-სტვირით „თულუმით“, ან ქართულად „ჭიბო“-თი, როგორც მიღებულია მისი სახელწოდება იმერხევში. მაგრამ აქაც ამ ინსტრუმენტის სხვადასხვა ნაწილის სახელებში ამოტივტივდება ქართული ელემენტი, თუმცა სოფელში ქართულად არც ლაპარაკობენ“ (მარი, ნიკო (2015). შავშეთსა და კლარჯეთში მოგზაურობის დღიურები (ფაღავა,  მამია (რედ.)). ბათუმი: შოთა რუსთაველის სახელობის სახელმწიფო უნივერსიტეტი, გვ. 140).

^[vi] მურიე, ჟან (1962). ბათუმი და ჭოროხის აუზი. ბათუმი: „აჭარის სახელგამი“, გვ. 3.

^[vii] ორბელიანი, სულხან-საბა (1993). ლექსიკონი ქართული, II. თბილისი: „მერანი“, გვ. 402.

^[viii] მსხალაძე, ალექსანდრე (1969). ქართული ხალხური საკრავიერი მუსიკის ისტორიიდან (ჭიბონი და მისი ტრადიცია აჭარაში). თბილისი: „მეცნიერება“.

^[ix] მსხალაძე ალექსანდრე, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 37-38.

^[x] აჭარაში შემონახული ხალხური სანახაობა „ფადიკო“, მკვლევართა მოსაზრებით, ნაყოფიერების ღვთაებისადმი მიძღვნილი უძველესი მისტერიების გამოძახილია. მოგვიანებით მან საქორწილო გასართობის სახე მიიღო. „ფადიკო“, გარდა ქორწილისა, სრულდებოდა აჭარულ შუამთობაზეც, რომელიც, თავის მხრივ, სამეურნეო დოვლათისთვის, ნაყოფიერებისთვის, სიუხვისა და შვილიერება-გამრავლებისთვის გამართული საკულტო დღესასწაული იყო. დღესდღეობით „ფადიკო“ იუმორისტული ხასიათის ცეკვაა, რომელიც სიმღერისა და საკრავების თანხლებით სრულდება  (მსხალაძე, ალექსანდრე (1969), აჭარის საოჯახო-საწესჩვეულებო პოეზია. ბათუმი: საბჭოთა აჭარა, გვ. 93-98; ქართველი ხალხის ეთნოლოგიური ლექსიკონი. აჭარა (2018). (მეტრეველი, როინ (რედ.)). ბათუმი: გამომცემლობა „სამშობლო“, გვ. 431-432).

^[xi] მსხალაძე, ალექსანდრე. დასახელებული ნაშრომი, გვ. 30.

^[xii] იხ. აუდიოალბომი „ხმები წარსულიდან“. ქართული ხალხური მუსიკა ფონოგრაფის ცვილის ლილვაკებიდან (2007). შალვა მშველიძის კოლექცია (1932). cd 5.

^[xiii] სურმანიძე, ნოდარ. დუმბაძე, ნიკოლოზ. ქოჩახელას სახელისა და სადაურობის დაზუსტებისათვის. სალიტერატურო-სამხატვრო და საზოგადოებრივი ჟურნალი „ჭოროხი“ (ბერიძე სანდრო (რედ.)).N#6, 2018, გვ. 117. ბათუმი: აჭარის მწერალთა სახლი.

^[xiv] მსხალაძე, ალექსანდრე. დასახელებული ნაშრომი, გვ. 44-45.

^[xv] იქვე, გვ. 43.