შესავალი

საქართველოს პირველი რესპუბლიკის ახალგაზრდა იუნკრები, რომლებიც იმ ავადსახსენებელი თებერვლის დღეებში,[1] რუსეთიდან შემოჭრილ წითელ არმიასთან ბრძოლისას, ერთმანეთს პატრიოტული ქართული ხალხური სიმღერებით ამხნევებდნენ,[2] ალბათ ვერაფრით წარმოიდგენდნენ, რომ მომდევნო წლებში თავისუფლებისთვის ბრძოლაში ათასობით ქართველის სისხლი დაიღვრებოდა, ათასობით მოქალაქე სამშობლოს იძულებით დატოვებდა; დაანგრევდნენ ეკლესია-მონასტრებს, აკრძალავდნენ წირვა-ლოცვასა და გალობას, დააპატიმრებდნენ საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქს, დახვრეტდნენ ქართული საზოგადოების გამორჩეულ წევრებს. ამ ყველაფრის ფონზე კი ამავე ქვეყანაში ხოტბას შეასხამდნენ და ერთხმად ამღერდებოდნენ საბჭოთა კავშირის ბელადებზე, კომუნიზმზე, წითელ არმიაზე, სოციალისტური შრომის გმირებზე – ბედნიერ ტრაქტორისტებზე, მეჩაიეებსა თუ მეაბრეშუმეებზე.

პროპაგანდისა და ტერორის გზით ხალხის მასების ორგანიზება და საერთო მიზნის არსებობაში დარწმუნება ტოტალიტარიზმის ბუნების ნაწილია. ოქტომბრის რევოლუციის შემდგომ წლებში სხვადასხვა ინსტიტუციისა და სოციალური ფენის წინააღმდეგ გატარებული აგრესიული პოლიტიკისა და საკუთარი პოზიციების გამყარების კვალდაკვალ საბჭოთა ხელისუფლების დღის წესრიგში ერთ-ერთი უმთავრესი ადგილი დაიკავა კულტურის პროპაგანდის იარაღად გამოყენების გეგმამ. ცნობილია, რომ სტალინი საბჭოთა მწერლებს „ადამიანთა სულის ინჟინრებად“ მოიხსენიებდა.[3] მისი გეგმის თანახმად, „ფორმით ეროვნულ, ხოლო შინაარსით სოციალისტურ“[4] მწერლობას, მხატვრობას, კინოსა თუ მუსიკას, მათ შორის ხალხურ მუსიკასაც, ახლებურად მოაზროვნე საბჭოთა ადამიანი უნდა აღეზარდა.[5] ასე გაჩნდა სტალინის მმართველობის პერიოდში ქართული ტრადიციული მუსიკის ახალი შრე, ე.წ. „საბჭოური ფოლკლორი“. 1934 წელს თბილისში გამართულ ამიერკავკასიის ხალხთა ხელოვნების ოლიმპიადასთან დაკავშირებით, „ფორმით ეროვნული, ხოლო შინაარსით სოციალისტური“ ხელოვნების წარმატებით განხორციელების დასტურად გაზეთი „კომუნისტი“ წერდა: „შეიცვალა ხალხური შემოქმედების მოტივები, ახლებურად კვნესის სალამური, ახლებურად მღერის აშუღი, ახლებურად ცეკვავს გამარჯვებული მუშა... იქმნება ახალი ცხოვრება, მოდის ახალი ადამიანი, ახალი სიმღერით, ახალი მუსიკით, ახალი ხალხური ხელოვნებით“.[6] 

გაზეთი „კომუნისტი“. 1934, #125

ფოლკლორი პროპაგანდის სამსახურში

ფოლკლორის პროპაგანდის იარაღად გადაქცევის ტენდენცია განსაკუთრებით საგრძნობი 1930-იანი წლებიდან გახდა. ცნობილია, რომ საბჭოთა კავშირში თანამედროვე, საბჭოური ფოლკლორის პოტენციურ ავტორებს იდეოლოგიური აღზრდის მიზნით სახლებში უმონტაჟებდნენ რადიოკვანძებს, ამარაგებდნენ ჟურნალ-გაზეთებით, იწვევდნენ დიდ ქალაქებში, აცნობდნენ საბჭოთა ხელოვნების მიღწევებს, უტარებდნენ ლექციებს მორალურ-პოლიტიკური შეხედულებების გასაუმჯობესებლად.[7] რესპუბლიკებში მოღვაწე ლოტბარებსა თუ კომპოზიტორებს კი ევალებოდათ, ხალხურ მოტივებზე შეექმნათ ახალი, საბჭოთა ყოფის ამსახველი სიმღერები, რომლებიც იმ დროისათვის ერთადერთი ნებადართული შემოქმედებითი მეთოდის, „სოციალისტური რეალიზმის“ კანონების თანახმად, უნდა ყოფილიყო სოციალისტური შინაარსით გამსჭვალული, მარტივად აღსაქმელი და დასამახსოვრებელი, საზეიმო, ოპტიმისტური განწყობით სავსე. თავიდან მუსიკის ავტორები ამგვარ დირექტივებს არცთუ დიდი ენთუზიაზმით ეკიდებოდნენ, თუმცა დროთა განმავლობაში ახალი ყოფით შთაგონებული სიმღერების შექმნა სასურველ აქტივობად იქცა. ამ სიმღერების რადიო თუ საკონცერტო პროგრამებში ხშირი აჟღერების, მათი ავტორების შემოქმედების დადებითი შეფასებების კვალდაკვალ ამ საქმეს არაერთი ენთუზიასტი გამოუჩნდა.  XX საუკუნის 30-იანი წლები საქართველოში არა მხოლოდ „ახალი ფოლკლორის“ გაჩენით, არამედ ხალხური შემოქმედების მიმართულებით მომუშავე ორგანიზაციების დაარსებითა[8] და მასშტაბური ფოლკლორული ღონისძიებებითაც გამოირჩეოდა[9].

სალამი შენ კოლმეურნევ.  ჩაწერილია ვლადიმერ ახობაძის მიერ 1958 წელს, აჭარაში. აუდიოალბომში: ქართული საბჭოთა ხალხური სიმღერები. შემდგენელი - ოთარ კაპანაძე. თბილისის სახელმწიფო კონსერვატორია.

სიმღერა ლენინზე. ჩაწერილია ვლადიმერ ახობაძის მიერ 1958 წელს, აჭარაში. აუდიოალბომში: ქართული საბჭოთა ხალხური სიმღერები. შემდგენელი - ოთარ კაპანაძე. თბილისის სახელმწიფო კონსერვატორია.

სტალინი და ქართული ხელოვნების დეკადა

1937 წელს მოსკოვში ქართული ხელოვნების დეკადა გაიმართა. მთლიანობაში, საბჭოთა კავშირის დედაქალაქმა 1936 წლიდან 1941 წლამდე 10 სოციალისტური რესპუბლიკის ხელოვნების დეკადას უმასპინძლა. ეს ღონისძიება, ერთი მხრივ, სტალინური პერიოდის პოლიტიკური იდეოლოგიის პროპაგანდას ემსახურებოდა, ხოლო, მეორე მხრივ, რესპუბლიკებს საკუთარი კულტურების წარმოჩენისა და ურთიერთგაზიარების შესაძლებლობას აძლევდა. დეკადამ ქართულ საზოგადოებაში ეროვნული სიამაყის გრძნობა გააჩინა, მოსკოვურ ტრიუმფზე მონაწილეთა, მათ შორის, ქართული ხალხური სიმღერისა და ცეკვის შემსრულებელთა, კრემლში მიღებასა და სტალინთან შეხვედრაზე ბევრი რამ ითქვა და დაიწერა.

18 იანვარს მოსკოვის ცნობილ კოლონებიან დარბაზში მსმენელის წინაშე აღმოსავლეთ და დასავლეთ საქართველოს ეთნოგრაფიულმა გუნდებმა ქართული ტრადიციული მუსიკა და ცეკვა წარმოადგინეს. საღამოზე, რომელიც პრესის შეფასებით, ქართული ეროვნული კულტურის ზეიმად იქცა,  არც ქართველების ერთ-ერთი ყველზე მნიშვნელოვანი სიმღერა „მრავალჟამიერი“ შესრულებულა და არც ქართული იდენტობის სიმბოლოდ ქცეული „ჩაკრულო“. სამაგიეროდ, კონცერტის მონაწილეებმა ოთხჯერ უმღერეს ბელადს; შეასრულეს საკოლმეურნეო და გამარჯვების სიმღერები, აგრეთვე, იმ დროისათვის მეტად პოპულარული შაირები და სატრფიალო დუეტები. კონცერტზე მხოლოდ აქა-იქ გაიელვა ქართული ფოლკლორის ძველმა და ტრადიციულმა ჟანრებმა. 

მოსკოვში, 1937 წელს, ქართული ხელოვნების დეკადის ფარგლებში გამართული ფოლკლორული კონცერტის პროგრამა.

პირველი განყოფილება. აღმოსავლეთ საქართველოს სახელმწიფო ეთნოგრაფიული გუნდი ხელოვნების დამსახურებული არტისტის ა. კავსაძის ხელმძღვანელობით: სიმღერა სტალინზე, გუშინ შვიდნი გურჯანელნი, სიმღერა ბელადზე (ფანდურის თანხლებით), ნეტავი გოგო მე და შენ (ფანდურის თანხლებით), შაირები, ლეკური (ასრ. კალანდაძე და ჩოჩიშვილი), დავლური (მასობრივი ცეკვა), აღარ მწადიან ცხვარშია, ზამთარი, ლეკური (ასრ. ერისთავი და ზაუტაშვილი), სიმგა (მასობრივი ცეკვა). მეორე განყოფილება. დასავლეთ საქართველოს სახელმწიფო ეთნოგრაფიული გუნდი კირილე პაჭკორიას ხელმძღვანელობით: სიმღერა ბელადზე (ჩონგურის თანხლებით), შენ ჩემი ხარ, მე შენი (ჩონგურის თანხლებით), ჩელა, ლეკური (ასრ. მხეიძე და სიხარულიძე), სულიკო (ჩონგურის თანხლებით), გურული საკოლმეურნეო (ჩონგურის თანხლებით), კუჩხი ბედინერი, ხასანბეგურა, დიდავოი ნანა, გამარჯვების სიმღერა, ლეკური (ასრ. ციციშვილი და კურგელაშვილი), აფხაზური საცეკვაო, ცერული (სვანური ფერხული), ლეკური (ასრ. ანდრონიკაშვილი და ჩიკვაიძე), სიმღერა სტალინზე, მთიულური (მასობრივი ცეკვა).

სტალინის შესახებ არსებულ წიგნებში წერენ მისი მუსიკალური უნარების შესახებაც. მსახიობ აკაკი ვასაძის მოგონება, რომელიც 1946 წელს სტალინთან სოჭის სამთავრობო აგარაკზე მისი ბავშვობის მეგობრებისა და ქართველი მსახიობების სტუმრობას აღწერს, ამ მხრივ ერთ-ერთი გამორჩეულია. ვასაძის მონათხრობის თანახმად, სუფრასთან წამოწყებულ „მრავალჟამიერში“ მასპინძელს ჯერ პირველი, შემდეგ მეორე ხმა უთქვამს, ამას მოჰყოლია „გუშინ შვიდნი გურჯანელნი“ და „გაფრინდი, შავო მერცხალო“.[10] შემდეგ კი სტალინს ვასაძისთვის უთხოვია გურული „ხელხვავის“ შესრულება, მსახიობი ამ ეპიზოდთან დაკავშირებით წერს: „გავათავე თუ არა პირველი მუხლი, სტალინმა შემაჩერა და მითხრა: „არ არის მაგ სწორი... მე მგონი, პირველი მუხლი ასე უნდა იწყებოდეს...“ და თვითონ წამოიწყო. როდესაც პირველი მუხლის უკანასკნელი ორი ტაქტი პირმოკუმულმა კრინით ჩაათავა, დროულად გამახსენდა, ვინც ასრულებდა გურულ „ხელხვავს“ ამგვარად და წამოვიძახე: „ეგ ხომ ჩავლეიშვილის ვარიანტია!“.

როგორც სუფრასთან გაირკვა, გურული სიმღერის ჩავლეიშვილისეული ვარიანტები საბჭოთა ხალხების მომავალ ბელადს ჯერ კიდევ ახალგაზრდობაში, რევოლუციონერობისას, გურული პატიმრებისგან შეუსწავლია ქუთაისის ციხეში.[11]

რთულია, გავიგოთ როდის იყო მისი ემოციები ნამდვილი – როდესაც „მრავალჟამიერისა“ თუ „ხელხვავის“ ბავშვობის მეგობრებთან ერთად შესრულებით ტკბებოდა, თუ მაშინ, როცა ოვაციებით აჯილდოებდა ბელადებსა და სოციალისტური შრომის გმირებზე შექმნილ სრულიად განსხვავებული შინაარსისა და ესთეტიკის მქონე სიმღერებს?..

დეკადასთან დაკავშირებით კიდევ ერთი რამ უნდა ითქვას. მოსკოვში გამგზავრებამდე აღმოსავლეთ საქართველოს ეთნოგრაფიული გუნდის რამდენიმე წევრი, კერძოდ, სოფელ კაკაბეთის მომღერალთა ჯგუფი, მიხა ჯიღაურის ხელმძღვანელობით, დააპატიმრეს. გადმოცემით, კონცერტის შემდეგ გამართულ მიღებაზე ლოტბარ სანდრო კავსაძეს სტალინისთვის მომღერლების დაპატიმრების ამბავი შეუტყობინებია, ბელადის ბრძანებით კი მომღერლები პატიმრობიდან იმავე ღამეს გაუთავისუფლებიათ.[12] სინამდვილეში ასე არ მომხდარა. მართალია, თავად მიხა ჯიღაური და მისი ჯგუფის წევრები: ვანო და სანდრო მჭედლიშვილები პატიმრობიდან მალე გაათავისუფლეს,[13] მაგრამ სტალინური პერიოდის რეპრესირებულთა სიებში ჯიღაურის გუნდის კიდევ ორი წევრის, ზაქარია მჭედლიშვილისა და გიორგი გულნაზაროვის, პირადი საქმეებით ირკვევა, რომ აღმოსავლეთ საქართველოს ეთნოგრაფიული გუნდის ყოფილ წევრს, ზაქარია მჭედლიშვილს, ტროცკისტულ-მენშევიკური საქმიანობისთვის სსრკ უზენაესი სამხედრო კოლეგიის გამსვლელ სესიაზე მიესაჯა პირადი ქონების კონფისკაცია და 10 წლით თავისუფლების აღკვეთა[14]. გიორგი გულნაზაროვი კი ამავე ბრალდების საფუძველზე დახვრიტეს[15].

თვითმოქმედება საბჭოთა კავშირში

1930-იანი წლებიდან ხელისუფლების მიერ კულტურისა და ხელოვნების სხვადასხვა დარგის, მათ შორის, ხალხური შემოქმედების იდეოლოგიური პროპაგანდის იარაღად გადაქცევის კვალდაკვალ საქართველოში გაჩნდა მთავრობის მიერ დაფინანსებული ე.წ. „თვითმოქმედი ანსამბლები“. ფოლკლორული გუნდები ჰყავდათ საავტომობილო, სატრაქტორო თუ საკონსერვო ქარხნებს, ძაფ-საღებ-საგრეხ თუ ტყავ-ფეხსაცმელების ფაბრიკებს, საბინაო სამმართველოებს, შრომით რეზერვებს, საელმავლო დეპოებს, წისქვილკომბინატებს, ვაჭრობის სამმართველოებს და სხვ.  საბჭოთა კავშირში სიტყვები „თვითმოქმედი“ და „თვითმოქმედება“ არაპროფესიულს, უფრო სამოყვარულოს აღნიშნავდა და არა დამოუკიდებელსა და საკუთარი ძალებით მოქმედს. მთავრობისგან დამოუკიდებლად მოქმედება კი თვითმოქმედ ანსამბლებს სტალინურ ეპოქაში შეიძლება ძვირადაც დასჯდომოდათ. მაგალითად, განათლების სახალხო კომისარიატის საქმეებში დაცულია ერთი წერილი, საიდანაც ვიგებთ, რომ 30-იან წლებში მარო თარხნიშვილის გუნდს თბილისისა და რეგიონების კლუბებში თვითნებურად გაუმართავს ფოლკლორული კონცერტები, რის გამოც სამხატვრო სანახაობათა დაწესებულებების სამმართველოს სამუსიკო ნაწილის გამგე გუნდის სრულ კონტროლს განიხილავდა, წინააღმდეგ შემთხვევაში მის „ველურ არტელად“ გამოცხადებას გეგმავდა.[16]

თვითმოქმედი ანსამბლების შემოქმედებას, მათ რეპერტუარსა თუ საშემსრულებლო სტილს რეგულარულად აფასებდნენ ხალხური შემოქმედების რესპუბლიკურ ოლიმპიადებზე – ღონისძიებებზე, რომლებიც ასევე საბჭოთა ეპოქის კიდევ ერთი მონაპოვარია. ამგვარი ღონისძიებები, ერთი მხრივ, ხელს უწყობდა ფოლკლორული გუნდების წარმოჩენასა და აქტიურობას, მეორე მხრივ, ახალისებდა დისკუსიებს ფოლკლორის „კარგ“ და „ცუდ“, „სწორ“ და „არასწორ“ შესრულებაზე. დაფინანსებისა და დაჯილდოების როგორც პერსპექტივები, ისე დაკარგვის შანსები არცთუ იშვიათად ლოტბარებს შორის არაჯანსაღი კონკურენციის მიზეზიც ხდებოდა.

ბოლოთქმა

1960-იანი წლებიდან ტრადიციული მუსიკის შემსრულებლობა ნელ-ნელა შეიცვალა, სცენაზე მანამდე აკრძალული საგალობლები და სხვა მივიწყებული ჟანრებიც აჟღერდა. თუმცა სამი ათეული წლის განმავლობაში ხალხური შემოქმედების პროპაგანდისტულ იარაღად გამოყენებამ, მისი „ფორმით ეროვნული, ხოლო შინაარსით სოციალისტური“ კულტურის ნაწილად გადაქცევამ, თანამედროვეობის ამსახველი ფოლკლორული სიმღერების პოპულარობამ საზოგადოების, განსაკუთრებით კი ახალი თაობების, მხრიდან ტრადიციული მუსიკის ძველი, ავთენტიკური ფორმებისადმი უინტერესობა და გულგრილობა განაპირობა.

ეთნომუსიკოლოგი თამარ მამალაძე 1967 წელს რაჭასა და ლეჩხუმში ჩატარებული საველე კვლევის ანგარიშში წერდა: „ხალხური მუსიკალური შემოქმედების პროპაგანდა, მოვლა-პატრონობა თითქოს სახელმწიფო საქმედ არის გადაქცეული და პირიქით კი ხდება – ლამის არის, ხელიდან გაგვექცეს ეს ჩვენი ეროვნული საუნჯე... სოფლადაც იგრძნობა ერთგვარი გულაცრუება ძველი სიმღერების მიმართ. ახალგაზრდობა გატაცებულია სატრფიალო სიმღერებით. იმ მცოდნე პირთა მიმართ, რომლებსაც კიდევ ახსოვთ თავისი კუთხური სიმღერები, ყურადღებას ვერ იჩენენ“.[17]

ფაქტია, რომ საბჭოთა ხელისუფლება ერთი ხელით ზრუნავდა ფოლკლორზე, აფინანსებდა მრავალრიცხოვან ანსამბლებს, მასშტაბურ ღონისძიებებსა და კვლევით დაწესებულებებს, მეორე ხელით კი მას პროპაგანდის საშუალებად იყენებდა. ისიც უნდა ითქვას, რომ იდეოლოგიური წნეხის მიუხედავად,  ლოტბარები თუ მომღერლები ცალკეულ შემთხვევებში საკუთარი ნიჭისა და უნარების წარმოჩენას, ეთნომუსიკოლოგ ედიშერ გარაყანიძის სიტყვებით რომ ვთქვათ, „პირველადი ფოლკლორის გამოსხივებას“[18] მაინც ახერხებდნენ.

საბოლოოდ, კვლავ მსჯელობის საგანია, 70-წლიანმა საბჭოთა ეპოქამ ქართული კულტურის ამ სფეროს რა უფრო მეტი მოუტანა, სარგებელი თუ ზიანი?! არაერთ კითხვაზე ობიექტური პასუხის გასაცემად კი ხმოვანი, ვიზუალური და ხელნაწერი საარქივო დოკუმენტების შესწავლას ალტერნატივა არ აქვს.

[1] იგულისხმება 1921 წელს რუსეთის მიერ საქართველოს ოკუპაცია.

[2] მათიკაშვილი, ნიკოლოზ. (1990). იუნკრები. თბილისი: მეცნიერება. გვ. 14.

[3] ნემსაძე, ადა. განახლებული „ცისკარი“ და სოცრეალისტური კრიტიკის დასასრული. https://cils.openjournals.ge/index.php/cils/article/view/7577/7549

[4] საბჭოთა კულტურის ეს განსაზღვრება სტალინს ეკუთვნის. 1930 წელს, კომუნისტური პარტიის XVI ყრილობაზე, მან განაცხადა, რომ სოციალიზმს, რომელიც სამყაროში პროლეტარიატის დიქტატსა და  ეროვნებათა (შესაბამისად – ეროვნულ კულტურათა) შერწყმას ისახავდა საბოლოო მიზნად, წინ დიდი გზა ედო. საერთო კულტურაში შერწყმამდე კი აუცილებელი იყო ეროვნულ კულტურათა განვითარება და სრული პოტენციალის გამოვლენა.  იგი აღნიშნავდა, რომ ფორმით ეროვნული და შინაარსით ბურჟუაზიული კულტურა მასების ნაციონალიზმის შხამით მოწამვლასა და ბურჟუაზიის გაძლიერებას ემსახურებოდა; ფორმით ეროვნულ, ხოლო შინაარსით სოციალისტურ კულტურას მასები სოციალიზმისა და ინტერნაციონალიზმის სულისკვეთებით უნდა აღეზარდა (И.В. Сталин. Политический отчет Центрального Комитета XVI съезду ВКП(б), 27 июня. https://www.marxists.org/russkij/stalin/t12/t12_21.htm ).

[5] ლევანიძე, მაია. (2020). „მცირეფილმიანობის პერიოდის მოკრძალებული ხიბლი“. კრებულში: სახელოვნებო მეცნიერებათა ძიებანი №2 (83). (რედ.: ლელა ოჩიაური, ნატო გენგიური, გიორგი ცქიტიშვილი). თბილისი: საქართველოს შოთა რუსთაველის თეატრისა და კინოს სახელმწიფო უნივერსიტეტი. გვ. 20-25.

[6] ლენინური ნაციონალური პოლიტიკის ზეიმი. (1934). გაზეთი: „კომუნისტი“, №125, გვ. 1.

[7] Миллер, Френк. (2006). Сталинский Фолькор. Санкт-Петербург: издательство ДНК. გვ. 18.

[8] 1932 წელს საქართველოს ეროვნულ მუზეუმთან დაარსდა ფოლკლორის განყოფილება, რომლის ბაზაზეც შემდგომ შეიქმნა შოთა რუსთაველის სახელობის ქართული ლიტერატურის ინსტიტუტის ფოლკლორის განყოფილება და არქივი; 1935 წელს თბილისის კონსერვატორიაში ჩამოყალიბდა ხალხური მუსიკის კაბინეტი; 1936 წელს ხელოვნების საქმეთა სამმართველოსთან დაფუძნდა ხალხური შემოქმედების კაბინეტი, რომელიც მალევე ხალხური შემოქმედების რესპუბლიკურ სახლად გადაკეთდა; 1931 და 1936 წლებში რეორგანიზაცია ჩატარდა კავკასიის ისტორიულ-არქეოლოგიურ (ამჟამად ისტორიისა და ეთნოლოგიის) ინსტიტუტში; ფოლკლორის კვლევა თბილისის უნივერსიტეტსა და საქართველოს სხვა ქალაქების უმაღლეს საგანმანათლებლო დაწესებულებებში არსებული ჰუმანიტარულ მეცნიერებათა ფაკულტეტების ერთ-ერთ პრიორიტეტად იქცა.

[9] 1934 წელს თბილისში ჩატარდა ამიერკავკასიის ხალხთა ხელოვნების ოლიმპიადა, რომელშიც ამიერკავკასიის სამი რესპუბლიკიდან ასობით ანსამბლმა და ინდივიდუალურმა შემსრულებლებმა მიიღეს მონაწილეობა. 1936 და 1938 წლებში გაიმართა რესპუბლიკური ოლიმპიადები. დიდ მოვლენად იქცა მოსკოვში გამართული 1937 წლის ქართული ხელოვნების დეკადა, რომელშიც ხალხურმა სიმღერამ და ცეკვამ მნიშვნელოვანი ადგილი დაიკავეს.

[10] ვასაძე, აკაკი. (2012). შეხვედრა სტალინთან. თბილისი: არტანუჯი. გვ. 22, 25.

[11] იქვე. გვ. 26.

[12] ასიეშვილი, ბაია. (2007). კავსაძეები (მონოგრაფია). თბილისი: საქართველოს ფოლკლორის სახელმწიფო ცენტრი, გვ. 11.

[13] მჭედლიშვილი, იოსებ. (2008). მიხა ჯიღაურის გუნდი. თბილისი:  საქართველოს ფოლკლორის სახელმწიფო ცენტრი, გვ. 68.

[14] სტალინური სიები https://stalin.historyproject.ge/info/2724

[15] სტალინური სიები https://stalin.historyproject.ge/info/3594

[16] საქართველოს ეროვნული არქივის უახლესი ისტორიის ცენტრალური არქივი. საქართველოს სსრ განათლების სახალხო კომისარიატის ხელოვნების განყოფილება. ფონდი№181, ანაწერი 1, საქმე №468.

[17] თამარ მამალაძე. რაჭასა და ლეჩხუმში 1969 წელს მივლინების ანგარიში. ივანე ჯავახიშვილი ისტორიისა და ეთნოლოგიის ინსტიტუტის არქივი. თამარ მამალაძის ფონდი, საქაღალდე №14, რვეული VI.

[18] გარაყანიძე, ედიშერ. (2007). ქართული ხალხური სიმღერის შემსრულებლობა. თბილისი: ინტელექტი, გვ. 99.