ოხვამერი – საკულტო შესაწირავი

საქართველო მევენახეობის ერთ-ერთ უძველეს და უმნიშვნელოვანეს ცენტრად არის მიჩნეული. ვაზი და ღვინო ქართველთა ცხოვრების წესის განუყოფელი ნაწილია. საუკუნეების განმავლობაში ვაზი ქართველთა იდენტობის სიმბოლოდ იქცა და ამიტომ ხშირად მტრის ერთ-ერთი სამიზნეც სწორედ ის იყო. მომხდურთა წინააღმდეგობის მიუხედავად, მტრისგან აჩეხილ ვაზს ქართველი მუდამ აღადგენდა, რადგან ვაზი და ღვინო მისთვის, სარიტუალო დატვირთვასთან ერთად, ბარაქისა და სიუხვის სიმბოლოც იყო.

უნიკალურ კულტურულ ფენომენადაა აღიარებული ქართული ქვევრი და მასთან დაკავშირებული მაგიურ-რელიგიური წესები. პრაქტიკულად გამოსაყენებელი ღვინის გარდა, ქვევრში ისხმებოდა წმინდანებისა და სალოცავებისათვის საგანგებოდ შეწირული ღვინო – ზედაშე.

ამიტომ საქართველოს ეთნოგრაფიულ ყოფაში მარანი არა მარტო ღვინის შესანახი, არამედ საკულტო ნაგებობაც იყო. ამა თუ იმ ღვთაების სახელზე საგანგებოდ ფლავდნენ ქვევრს, რომელშიც ცალკე ისხმებოდა შესაწირავი ღვინო. მარანში ოჯახის საკეთილდღეოდ სრულდებოდა რიტუალი და ოჯახის ან გვარის უფროსი ლოცვას აღავლენდა. ყველაზე მეტი საოჯახო და პატრონიმიული (5-7 თაობის საერთო წინაპრის შთამომავალთა გენეალოგიური ჯგუფი – დ.ჭ.) შესაწირავები სამეგრელოს ეთნოგრაფიულმა ყოფამ შემოგვინახა, საკმაოდ მრავალფეროვანია მასთან დაკავშირებული მეგრული ტერმინოლოგიაც.

ზედაშეს შესატყვისი სამეგრელოში იყო „ოხვამერი“, ხოლო იმერეთსა და რაჭაში –„სალოცვილი“, საინგილოში – „დადაში“, ქართლ-კახეთში – „შესაწირავი ღვინო“, „ქართული საწირავი“. თუმცა „ქართულ საწირავს//შესაწირავ ღვინოს“, „ოხვამერსა“ და „სალოცვილს“ ზოგადი, ფართო შინაარსი აქვს, ზედაშე კი უფრო კონკრეტული მნიშვნელობით გამოიყენება და ზედასადმი, ღვთაებრივი ძალისადმი შეწირულს ნიშნავს.

მაგალითად, სამეგრელოში, სიტყვა „ოხვამე“ არა მხოლოდ მარანში შესრულებული რიტუალის, არამედ, საერთოდ, ლოცვისა და ეკლესიის, ასევე – სალოცავისა და სასაფლაოს აღმნიშვნელია.

„ხვამა“ აღნიშნავს საკულტო შესაწირავს, რომელიც ჯერ ქრისტიანობამდელი რიტუალების, ხოლო მოგვიანებით ქრისტიანული ღვთისმსახურებისას გამოიყენებოდა. ამ ცნების რელიგიურ დატვირთვაზე მეტყველებს აგრეთვე მისი ამ დანიშნულებით გამოყენების ტრადიცია სხვა კუთხეებში (ზანური//მეგრულ-ჭანური – „ხვამა//ოხვამერი“, სვანური – „ლახვამიალ“). ამ თვალსაზრისით, „ზედაშე“, „ოხვამე“ და „ლახვამიალ“ იდენტური მნიშვნელობისაა.

სავარაუდოდ, განვითარების გარკვეულ საფეხურზე, ხვამას კულტის მსახური, ანუ ქურუმი, ჰყავდა, რაზეც უნდა მიანიშნებდეს მეგრული „მახვამერი“ და ძველქართული „მეხუეშნე“, ორივე სიტყვა მესაიდუმლეს ნიშნავს.

ანტიკურ კოლხეთში სწორედ საღვინე ჭურჭელში (მოგვიანებით, ოხვამერი ქვევრი – დ.ჭ.) კრძალავდნენ მიცვალებულს და ატარებდნენ მსხვერპლშეწირვის (როგორც ღვინით, ისე ხორცით) რიტუალს.

ქვევრსამარხი სამეგრელოდან (სენაკი), ძვ. წ. III საუკუნე

სამეგრელოში, მარანში, ოხვამერ ქვევრთან, რომელშიც სარიტუალო ღვინო ინახებოდა, ამა თუ იმ რელიგიური დღეობისას როგორც ოჯახის წევრები, ისე ერთი საერთო ოჯახიდან რამდენიმე თაობის შთამომავლები ერთად იკრიბებოდნენ, ცალკეულ ღვთაებებს მსხვერპლს სწირავდნენ და ლოცვას აღავლენდნენ. საოჯახო და საგვარეულო ოხვამერი მრავალგვარი იყო და წელიწადის სხვადასხვა დროს, საგანგებოდ დანიშნულ დღეს სრულდებოდა. თუმცა, შესაწირავი ცხოველების სახეობებისა და უმნიშვნელო დეტალების გარდა, მათ შორის არსებითი რიტუალური განსხვავება არ გვხვდება. ამგვარ სარიტუალო წესს განეკუთვნება, მაგალითად, საღმრთო საოხორო//საღვთო//საღორონთო (ნიშნავს საღმერთოს//საღვთოს და სახლის, ოჯახის საკეთილდღეოდ სრულდება), შქვითული (კვირის დღეებისადმი მიძღვნილი, მეგრულ ასტრალურ კულტთა პანთეონთან დაკავშირებული შესაწირავი), თედორობა (ცხენის კულტთან დაკავშირებული შესაწირავი), ოთუთაშხური (თუთაშხა მეგრულად ორშაბათს ნიშნავს, ხოლო თუთა – მთვარეს), რომელიც მთვარის დღედ იყო მიჩნეული და სხვ.

ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი სადღეობო წესისთვის – „ოდუდუა სამგარიოსათვის“ (შემოკლებით – „სამგარიო“, რომელსაც ასევე „დიდ ოხვამერსაც“, ანუ დიდ სალოცავსაც უწოდებდნენ – დ.ჭ.) მარანში ცალკე ქვევრი იყო ჩაფლული. სახელწოდება „ოდუდია“ (მეგრულად ნიშნავს სათავოს) მიუთითებს მის უპირატეს, აღმატებულ მნიშვნელობაზე სხვა შესაწირავებთან შედარებით, ხოლო „სამგარიო“ მთავარანგელოზების – მიქაელისა და გაბრიელისადმი აღვლენილი ლოცვაა.

ოდუდია სამგარიო ოჯახის უფროსი კაცის სახელზე შესაწირავი ღვინით სავსე ქვევრს წარმოადგენდა. შესაწირავი ღვინით სავსე ქვევრს აღდგომის (თანაფა) შემდეგ ორშაბათ (თუთაშხა), ხუთშაბათ (ცაშხა) ან შაბათ (საბატონი) დღეს (ზოგიერთი გადმოცემით, აღდგომის მეორე ორშაბათს) ხსნიდნენ. შესაწირავად კლავდნენ გოჭს და მამალს. გოჭი კერი (კერატი –მამალი) აუცილებლად მოხარშული უნდა ყოფილიყო. ოჯახის დიასახლისი სპეციალურად ამ დღისთვის აცხობდა სამ ყველიან კვერს (კვარი). ოჯახის უფროსი მამაკაცი საკლავის გულ-ღვიძლს ნისორზე (ხის ფართო ჯამი) დააწყობდა, წაიყვანდა ოჯახის ყველა მამაკაცს, რომელთაც ანთებული სანთლებით ხელში დააჩოქებდა ოდუდია სამგარიოს ქვევრთან და წარმოთქვამდა ლოცვას. შემდეგ სახლში ბრუნდებოდნენ, სუფრას გაშლიდნენ და ოჯახის უფროსს დალოცავდნენ. ოდუდია სამგარიოს რიტუალის დროს მარანში ქალების შესვლა აკრძალული იყო.

„სამგარიოს“ სახელწოდებით ცნობილი ოხვამერს მარიამობა (მარაშინა – 28 აგვისტო) დღეს სწირავდნენ. ამისთვის სპეციალურად ზრდიდნენ ერთ ძროხას, რომელსაც „პატენ ჩხოუს“ (ბატონი ძროხა) ან „პატენიას“ (მოფერებითი – ბატონი) ეძახდნენ. მისი რძის სხვა მიზნისათვის გამოყენება არ შეიძლებოდა, რადგან ამ რძით უნდა გამოეკვებათ მხოლოდ პატენიას ნაშიერი, რომელიც სარიტუალო შესაწირავად იყო განკუთვნილი. ამ რძისაგან მზადდებოდა აგრეთვე ყველიც, რომლითაც საგანგებოდ სამი სადღეობო კვერი და ხაჭაპურები ცხვებოდა.

ასევე უნდა აღინიშნოს, რომ თემში მცხოვრებ ცალკეულ გვარებს ხვამა სხვადასხვა შესაწირავი საქონლით ედოთ ვალად – ხბოთი, გოჭით, თხით ან თიკნით. საერთოდ, სხვადასხვა გვარი და ცალკეული ოჯახებიც კი ხორცის შესაწირავ მსხვერპლთა სახეობებს რიგ შემთხვევაში ინდივიდუალურად ირჩევდნენ. აღდგომის შემდგომ პირველივე ორშაბათს „მიქამგარიოშ მარას“, ანუ „მიქამგარიოს კვირას“ უწოდებდნენ. ხვამას მარანში ოჯახისა და საგვარეულოს უხუცესი ადამიანი აღავლენდა, რომელიც ნისორზე დაწყობილ საკლავის გულ-ღვიძლს სამგარიოს ქვევრთან წაიღებდა, ამ ოჯახის შთამომავალ ყველა მამაკაცს და მათ შვილებს ქვევრთან დააჩოქებდა და ანთებული სანთლებით ხელში დალოცავდა. შემდეგ სახლში შევიდოდნენ და იქ აგრძელებდნენ ტრაპეზს. ამ დღეს ერთმანეთის და, განსაკუთრებით – გვარის უხუცესი ადამიანის, გაბრაზება არ შეიძლებოდა. სუფრაზე დარჩენილი ძვლები აუცილებლად მიწაში უნდა დაეფლოთ, რომ ძაღლს, კატას ან სხვა რამეს არ შეეჭამა. სალოცავ ქვევრთან ქალების შესვლა აკრძალული იყო. პატენია ძროხის გაყიდვა ან გაჩუქება არ შეიძლებოდა. ის ბოლომდე უნდა დაბერებულიყო, შემდეგ კი სამგარიოს სახელზე უნდა დაეკლა სხვა, უცხო გვარის კაცს. თუ ლოცვას გააგრძელებდნენ, მის მაგივრად ახალი პატენია უნდა შეერჩიათ. პატენია ძროხის დაკვლის დღეს აუცილებლად გოჭიც უნდა გაეღოთ მსხვერპლად.

ოჯახი ქვევრთან ლოცვას რომ შეწყვეტდა, „ალობას“ (წყალობა, შეწყალება) იხდიდნენ. ამ მიზნით, ოჯახის უცოლშვილო ახალგაზრდას („ბენის“ უწოდებდნენ – დ.ჭ.) ჯერ ლოცვის რიტუალს ჩაატარებინებდნენ, შემდეგ მას ქვევრი ჩუმად უნდა მოეპარა და მოშორებით დაემტვრია.

გაყოფის შემდეგ ოდუდია სამგარიოს ქვევრი ძმებს შორის გაუყოფელი რჩებოდა და ის უკვე სამგარიოს სახით მათი საერთო, პატრონიმიული შესაწირავის როლს ასრულებდა, ხოლო ოჯახში დარჩენილ უმცროს ვაჟს (ისევე, როგორც სხვა ძმებს თავიანთ ოჯახებში), თუ ოჯახის უფროსი გარდაცვლილი იყო, ცალკეც შეეძლო, დაეფლო ახალი ოდუდია სამგარიოს ქვევრი.

დღეს ხალხში აღრეულია ამა თუ იმ წმინდანისა და სალოცავის სახელზე მარანში ჩაფლულ ოხვამერ ქვევრთა სახელწოდებები. ბოლო დროს სამეგრელოში ჩატარებული საველე-ეთნოგრაფიული კვლევის შედეგად თანამედროვე ეთნოგრაფიულ ყოფაშიც დაფიქსირდა „ოხვამერი ლაგვანები“ (სალოცავი ქვევრები) და მათთან დაკავშირებული რიტუალები. რიტუალების შესრულებისას შეიმჩნევა სიახლეებიც, გადასხვაფერდა რიტუალის აღსრულების პროცესიც, არის შემთხვევები, როდესაც ოჯახის უფროსი მამაკაცი ან ქალბატონი ქვევრთან ლოცულობს, მაგრამ არ ახსოვს სალოცავის სახელი. დღეისათვის ხვამა უმეტეს შემთხვევაში „საღმთოსადმი“ სრულდება და ოხვამერიც მის სახელზე შეიწირება.

მარტვილის მუნიციპალიტეტი, ხუნწის თემი. ოხვამერი ქვევრები. 2017

გამოყენებული ლიტერატურა:

1.გაბუნია, ლევან. (2010). ვაზო, შვილივით ნაზარდო. თბილისი.
2.სურგულაძე, ირაკლი. (1986). ქართული ხალხური ორნამენტის სიმბოლიკა.
3.ჭითანავა, დავით. (2010). „სიცოცხლის აღდგენა-განახლების იდეა ქვევრსამარხებში და ზედაშეს კულტურა“, კრებული: ისტორიულ-ეთნოლოგიური ძიებანი. XI. თბილისი. გვ. 105-119.
4.ჭითანავა, დავით. (2022). „ზედაშეს“ კულტურა საქართველოში. თბილისი.