ეთნომუსიკოლოგი, მანჩესტერის უნივერსიტეტის პროფესორი ქეროლაინ ბითელი საქართველოს ხშირი სტუმარია და კარგად იცნობს ქართულ მუსიკას. ახლაც ჩვენს ქვეყანას ქართული ტრადიციული მუსიკისა და ცეკვის კვლევის მიზნით ეწვია. პროექტი, სახელწოდებით “შემსრულებლობა საქართველოში: მემკვიდრეობის დაცვიდან ინტერკულტურულ მუზიცირებამდე”, ბრიტანეთის აკადემიისა და  Leverhulme Trust-ის დაფინანსებით ხორციელდება.

კვლევა საქართველოს მაგალითზე ეთნომუსიკოლოგიისა და მემკვიდრეობის საკითხებს ეხება და მისი შედეგები მონოგრაფიული ნაშრომის სახით წიგნად გამოიცემა. სხვადასხვა რეგიონში მუსიკისა და ცეკვის პრაქტიკების მიმოხილვასთან ერთად, ნაშრომში ადგილი დაეთმობა კავშირს იუნესკოს მიერ აღიარებული ქართული მრავალხმიანობის აღორძინებასა და საზღვარგარეთ არსებულ ანსამბლებს  შორის, რომლებიც  საქართველოს სტუმრობენ ადგილობრივი ოსტატებისაგან სიმღერების შესწავლის მიზნით. მკვლევრის მიერ სახელმწიფოს მიერ დაფინანსებულ პროგრამებსა და კერძო ინიციატივებს (grass-roots) შორის კომპლექსური ინტერფეისის  ანალიზი იმ აქტუალური საკითხების ახლებურ გააზრებას გულისხმობს, რომლებიც ოცდამეერთე საუკუნეში ტრადიციული საშემსრულებლო პრაქტიკის სიცოცხლისუნარიანობასა და შენარჩუნებას ეხება.

თუ შეიძლება გააცანით მკითხველს საკუთარი თავი და გვიამბეთ თქვენი  საქმიანობისა და, აგრეთვე, ამჟამინდელი კვლევის შესახებ.

მე გახლავთ მანჩესტერის უნივერსიტეტის ეთნომუსიკოლოგიის მიმართულების პროფესორი. განათლებით ეთნომუსიკოლოგი და ენების სპეციალისტი ვარ, თუმცა საბოლოოდ არჩევანი მაინც ეთნომუსიკოლოგიაზე შევაჩერე, რადგანაც მასში თავს იყრის ყველაფერი, რაც მიყვარს:  მუსიკაც, ანთროპოლოგიაცა და ენებიც. ჩემი სადოქტორო კვლევა კორსიკულ ტრადიციულ მუსიკას ეძღვნება, კერძოდ კი,  მისი აღორძინების პროცესებს როგორც 1970-იანი წლების ეროვნულ მოძრაობასთან კავშირში, აგრეთვე 1980-1990-იანი წლების მსოფლიო მუსიკის კონტექსტში. ჩემი პირველი წიგნიც სწორედ სადისერტაციო ნაშრომია.

ჩვენ ვიყენებთ სიტყვას „აღორძინება“ (revival) იმგვარ საგნებთან  მიმართებაში, რაც დაიკარგა, ან დავიწყებას მიეცა, ანაც, მაგალითად, დაღმავლობის გზაზე მდგარ, გაქრობის პირას მყოფი ტრადიციის მიმართ. ამის გათვალისწინებით, რამდენად მიესადაგება ეს ტერმინი (“აღორძინება”) კორსიკულ მუსიკას?

უნდა ითქვას, რომ ხალხურ სიმღერას ზურგი აქციეს კორსიკელებმა, აიტაცეს თანამედროვე ცხოვრების წესი და ახალ კონტინენტურ კულტურას (მე-20 საუკუნის შუა ხანებში) დაუახლოვდნენ; მოსწონდათ ის, რასაც მუსიკის თანამედროვე ფორმად მიიჩნევდნენ და რაც ძველი თაობის კორსიკელი შემსრულებლების ნამღერისაგან სრულიად განსხვავდებოდა. თუმცა ჩემთვის, ტერმინი „აღორძინება“ (გაცოცხლება), ერთგვარი შემოკლებაა იმ ტერმინებისა, რომლებიც ასევე იწყება „re“-თი, რაც ნიუანსურად განასხვავებს ამ ტერმინებს ერთმანეთისაგან. ამამდენად, შეიძლება ვისაუბროთ  „გაცოცხლებაზეც“, რაც გარდაცვლილის ამქვეყნად მობრუნებას გულისხმობს; ანაც, დროებით მიჩქმალული ან დაკარგული ნივთის „აღდგენაზე“… როგორც, მაგალითად, ერთ დროს ქართული გალობის ტრადიცია მიეცა მივიწყებასა თუ ზამთრის ძილს იატაკქვეშეთში…

შეიძლება საუბარი განახლებაზეც, ანდა ძალების მოკრებაზე, ხელახლა შექმნაზე, აღდგენაზე... ყველა ამ სიტყვას ოდნავ განსხვავებული ნიუანსი ან რეზონანსი აქვს. ასე რომ, ვფიქრობ, სულაც არაა საჭირო, რომ რაღაც სრულიად მკვდარი ან დაკარგული იყოს იმისათვის, რომ მერე გაცოცხლდეს.  ხშირად, ახალგაზრდა თაობებს უჩნდებათ სურვილი დაიბრუნონ ის, რასაც მანამდე ზურგი აქციეს და რასაც ისინი ღირებულად თვლიან პოლიტიკური თუ შემოქმედებითი მიზეზების გამო. ჯუნიფერ ჰილთან ერთად წიგნზე — „ოქსფორდის სახელმძღვანელო მუსიკის აღორძინების შესახებ“ — მუშაობისას, ჩვენს ერთ-ერთ მიზანს სხვადასხვაგვარად მიმდინარე აღორძინების პროცესებზე დაკვირვებით შესაბამისი მოდელებისა და თეორიების შემუშავება წარმოადგენდა. ჩვენ გარკვეული აღქმებით ვხელმძღვანელობთ, მაგალითად, ჩრდილოეთ ამერიკისა თუ სკანდინავიური ფოლკლორის აღორძინების განხილვისას. თუმცა ხელახლა აღმოჩენის, განახლების, დაბრუნების პროცესები მსოფლიოს სხვა რეგიონებისთვისაც იყო ისე, რომ სულაც არ იყენებდნენ სიტყვას “აღორძინება”.

კორსიკაში აღორძინების პროცესებს რომ დავუბრუნდეთ, რა დასკვნები გამოიტანეთ? იყო თუ არა კონკრეტული მიზეზები ან გარემოებები, მათ შორის პოლიტიკური ან კულტურული ცვლილებები, რამაც ბიძგი მისცა ან შთააგონა ადამიანები, დაებრუნებინათ  დაკარგული თუ დაფარული მემკვიდრეობა? რამ გაუჩინა სურვილი დაბრუნებოდნენ საკუთარ ფესვებს/ტრადიციებს?

ეს საკმაოდ სპეციფიკური შემთხვევაა, რადგან კორსიკა არის კუნძული, რომელიც ხელიდან ხელში გადადიოდა. 1760-ანი წლებში ქვეყანა ოფიციალურად საფრანგეთის ნაწილი გახდა და ამიტომ ფრანგული თანდათან ოფიციალურ ენად იქცა. თუმცა კორსიკული ენა ჩვეულებრივ ცოცხლობდა და, ამდენად, კორსიკულმა სიმღერებმაც განსაკუთრებული მნიშვნელობა შეიძინა 1970-იანი წლებში დამოუკიდებლობისათვის მოძრაობაში ჩართული ახალგაზრდობისთვის. რამდენადაც ტრადიციული მუსიკა კორსიკულენოვანი იყო და ჰანგები, ჰარმონია და სტილიც  ფრანგულისაგან განსხვავდებოდა, სიმღერა ბრძოლის უმთავრეს იარაღად იქცა და  ახალგაზრდები “კულტურულ ჯარისკაცებად” იქცნენ. მათთვის სიმღერა, ზოგადად, კორსიკული მუსიკა და ტრადიციული კულტურის სხვა ასპექტები იარაღს წარმოადგენდა დამოუკიდებელი კორსიკული იდენტობის გასაცოცხლებლად და კორსიკისადმი კუთვნილების განცდის დასაბრუნებლად.

თუმცა 1980-იანი წლების ბოლოს ეს კონტექსტი შეიცვალა, რადგან ამ პერიოდში მსოფლიო მუსიკა საყოველთაო ყურადღების ცენტრში აღმოჩნდა და კორსიკელებს თავიანთი სიმღერის საზღვრებს გარეთ გატანისა და ფართო მაყურებლის მოზიდვის შესაძლებლობა მიეცა კონცერტებისა და ხმოვანი ჩანაწერების გავრცელების საშუალებით. ამგვარად თანდათან  შესუსტდა მისი პოლიტიკური დატვირთვა და, შესაბამისად, სულ უფრო ნაკლებად იყო გათვლილი შიდა მოხმარებაზე; თანდათან ამ პროცესებში სულ უფრო მეტი ქალიც ჩაერთო. ამ გზით კორსიკულმა მუსიკამ მისი თანამედროვე ფორმებით ფართო პოპულარობა ჰპოვა.

უკვე რამდენიმე წელია ქართულ ტრადიციულ მუსიკას იკვლევთ. შეგინიშნავთ მსგავსი პროცესები საქართველოში თუ განსხვავებულია ქართული ტრადიციული მუსიკის აღორძინების მოტივაციები/მიზეზები?  როგორ ფიქრობთ, არასოდეს შენელებულა ქართული ტრადიციული მუსიკალური ცხოვრება და შეიძლება ის უწყვეტ პროცესად განვიხილოთ?

პირველ რიგში, ნება მომეცით დავუბრუნდე კორსიკას იმის ხაზგასასმელად, რომ 1970-იან წლებში ეს იყო ჭეშმარიტი გამოღვიძება, ხელახალი აღმოჩენა და ეს ეხებოდა ზოგადად, ტრადიციული ცხოვრების წესისა და, აგრეთვე, ტრადიციული მუსიკისა და კორსიკული ენის აღორძინებას. მაშინდელი ახალგაზრდების აზრით, მათი მისია აღორძინების პროცესისთვის ხელის შეწყობა იყო და ძალისხმევას არ იშურებდნენ, რათა რაც შეიძლება მეტ კორსიკელს გაეცნობიერებინა, რამდენად მდიდარი იყო ძველი, ტრადიციული კორსიკული კულტურა. მომდევნო ეტაპზე ამ ამოცანის შესრულების გზად კორსიკული მუსიკის საერთაშორისო დონეზე პოპულარიზაცია იქცა. ამ პროცესში მუსიკოსების ნაწილი “კულტურულ ელჩის” როლს ირგებდა და საკუთარ მოვალეობად კორსიკული კულტურის მსოფლიოსათვის გაცნობა მიაჩნდა. ეს საინტერესო ცვლილება იყო. თუმცა ამ დროს ორი რამ თანაარსებობდა ერთმანეთის გვერდიგვერდ: ჯერ კიდევ იყვნენ პატრიოტული, ეროვნული მიზნებით განმსჭვალული ადამიანები და სხვები, ვინც საკუთარ თავს თანდათან უფრო მეტად ხელოვანებად განიხილავდნენ, რომელთა ინტერესის საგანსაც ტრადიციებზე დაყრდნობილი ახალი ტენდენციები წარმოადგენდა და, ამავე დროს, ტრადიციული მემკვიდრეობის შემოქმედებითი დამუშავების გზებსაც ეძებდნენ. იმართებოდა საკმაოდ ენერგიული დებატები ისეთ საკითხებზე, როგორიცაა "ტრადიცია და თანამედროვეობა" ან "ტრადიცია და შემოქმედება". უფრო კონსერვატიულ ნაწილს მკაცრად ჰქონდა განსაზღვრავული რა იყო ავთენტური და რისი ხელყოფა არ შეიძლებოდა. სხვები ამტკიცებდნენ, რომ ტრადიცია მუდამ იცვლებოდა თაობებთან ერთად და რომ ის ცოცხალი ორგანიზმი უნდა ყოფილიყო და არა სამუზეუმო ექსპონატი. ყოველი თაობა ამატებს რაღაცას მემკვიდრეობას, უბრალოდ, ავსებს მას საკუთარი შემოქმედებითა და საკუთარი ცხოვრებისეული გამოცდილებით ტრადიციის განადგურების გარეშე. ასე რომ, საინტერესო იყო ამგვარი დებატები და მათი გავლენა მუსიკაზე, რომელსაც სხვადასხვა ჯგუფი წარმოადგენდა სასცენო შესრულებითა თუ ხმოვანი ჩანაწერებით.

წეღან გკითხეთ საქართველოს შესახებ, მაგრამ ამასობაში თქვენ წამოწიეთ მნიშვნელოვანი საკითხი, რომელიც ძალიან აქტუალურია საქართველოსთვის და, თითქოს, უნივერსალურიც. აქაც იმართება დისკუსიები იმის შესახებ, თუ რა არის "სწორი" და "არასწორი" ტრადიციულთან შეხებისას. ამ პროცესში ჩვენ ვაკერებთ იარლიყებს და თითქოს ორ პოლუსს შორის ვაკეთებთ არჩევანს მუდმივად. ქართველი ეთნომუსიკოლოგებიც აქტიურად ვართ ჩართული ამ ცხარე დისკუსიაში. ბევრს მიაჩნია, რომ ჩვენი ვალია ავთენტურობის სადარაჯოზე ყოფნა და თითქოს ქართული ტრადიციული მუსიკის “პოლიციელის” ფუნქციას ვტვირთულობთ. ამ დროს ტრადიციული მუსიკის ე.წ. „არაავთენტური“ ნაწილს ხშირად თავდაცვით რეჟიმში უწევს ყოფნა. როგორ ფიქრობთ, სად შეიძლება მიგვიყვანოს ამან? რამდენად სწორია შეფასებითი მსჯელობა და “სწორისა” და “არასწორის” დადგენა?  ზეპირი (არაფიქსირებული) ტრადიციის პირობებში რა კრიტერიუმები გვაძლევს საშუალებას გადავწყვიტოთ რა არის მუსიკის პირველადი, ორიგინალური ფორმა მაშინ, როცა ზეპირსიტყვიერება ცვლილებებსაც გულისხმობს?

ქორეოგრაფიული ანსამბლი "ღორჯომი" 

პრობლემა ისაა, თუ რამდენად შორს წახვალთ დღევანდელი ინტერპრეტაციისა და “ავთენტურად”, “ხელშეუხებელ პირველწყაროდ”  შორის შედარებისას. ფაქტობრივად, შეუძლებელია ყველაზე ადრეულ (ხმოვან) ჩანაწერებზე შორს წასვლა, რომლებიც სულ რაღაც 125 წლისაა. რა შეიძლება ვთქვათ იმაზე, რაც 500 ან 1000 წლის წინ ხდებოდა? არაფერი. საერთოდ, ტრადიციის შენარჩუნებასა და დაცვაზე ზრუნვა და იმისგან არგადახვევა, რაც ”ავთენტურად” ითვლება, როგორც წესი, ყველაზე ძლიერია აღორძინების პროცესის საწყის ეტაპზე, როდესაც ძირითად მიზანს დაკარგულისა თუ  დავიწყებულის დაბრუნება წარმოადგენს და ნელდება მას შემდეგ, როცა ის თავის დამსახურებულ ადგილს უბრუნდება. მეტიც, ხშირად გვამშვიდებს კიდეც იმის გაცნობიერება, რომ დაკარგვას/დაღუპვას გადარჩა. 1990-იან წლებში კორსიკელები ამბობდნენ: „ ჩვენ გადავარჩინეთ ,,პაღჲელა”(პოლიფონიური სიმღერის ძირძველი სტილი): არა გვგონია, რომ ამიერიდან დაკარგვისა და განადგურების საფრთხე ემუქრებოდეს. მაშ, აწი რა უნდა ვქნათ? აქ უკვე სხვა ეტაპი იწყება. რა მოსდევს გაცოცხლებას?“. პირადად მე მირჩევნია იმაზე არ ვიფიქრო, რაა „სწორი“ ან „არასწორი“, „უკეთესი“ ან „უარესი“, ან „კარგი“ ან „ცუდი“. ცხადია, შეგვიძლია ვიმსჯელოთ იმაზე, რა უფრო “მაგარი” ან დამაჯერებელია, ან რაიმე ამდაგვარზე, მაგრამ მირჩევნია არსებულ განსხვავებებსა და მრავალფეროვნებაზე ვიმსჯელო. ჩემი აზრით, სწორედ მრავალფეროვნება და სიმდიდრე ნიშნავს განსხვავებულ შესაძლებლობებს და არა მხოლოდ ერთფეროვან ერთადერთობას. სწორედ ამიტომ, ჩემი მეორე წიგნის სათაურში გამოვიყენე სიტყვა „განსხვავებული“ და ვუწოდე “განსხვავებული ხმა, განსხვავებული სიმღერა”. წიგნი ეხება უფრო ბუნებრივი ხმით მღერის ტრადიციულ ან ხალხურ მანერას და არა გაწვრთნილი კლასიკური ხმით შემსრულებლობას. თუმცა ამით იმის თქმა არ მინდოდა, რომ რომელიმე მათგანი ერთმანეთზე უკეთესი ან უარესია და, რომ ერთი უნდა უარვყოთ და მეორე დავაწინაუროთ. არჩევანი და გზები მრავალფეროვანია და მათი თანაარსებობა შესაძლებელია. ზოგი ერთს ირჩევს, ზოგიც — მეორეს. ამასთან, ინდივიდს ორივეს კეთება შეუძლია. სწორედ კორსიკაში შევნიშნე ეს იმ ანსამბლებზე დაკვირვებისას, რომლებიც ტრადიციული სიმღერის აღორძინების მოძრაობაში იყვნენ ჩართულნი და იგივეს ვხედავთ საქართველოშიც. თქვენ გამოდიხართ სცენაზე, ხშირად ტრადიციულ კოსტიუმებშიც და ასრულებთ ტრადიციული რეპერტუარის ერთგვარად რაფინირებულ, დამუშავებულ ვერსიას, მაგრამ შეიძლება იგივე სიმღერები სხვანაირად თქვათ სუფრასთან  ან ქორწილში — რაც  თავად ამ სიმღერების მოქნილ ბუნებაზე მიუთითებს — და შესრულების ამგვარი ფორმები იმის დასტურია, რომ ნამდვილად ცოცხალი ასეთი სიმღერაა და არა მხოლოდ ის, რაც ზედმიწევნითა და დიდი მონდომებითაა დაცული/დაკონსერვებული.

აქედან გამომდინარე, როგორ ფიქრობთ, რა ხდება საქართველოში ჩვენი მუსიკალური რეპერტუარისა თუ ტრადიციების შენარჩუნების კუთხით? რა ცვლილებები შენიშნეთ და შეიძლება თუ არა ითქვას, რომ პროცესი ძლიერდება და აქტიურდება, თუ პირიქით?

მსოფლიოს სხვა ქვეყნებს თუ შევადარებთ, საქართველოში აქტიურობის დონე ძალიან მაღალია: იგულისხმება ჩართულობის ხარისხი ტრადიციულ მუსიკასა და ცეკვაში; აგრეთვე მაღალია იმ ორგანიზაციების რაოდენობა, რომლებიც ხელს უწყობენ ტრადიციულ მუსიკასა და ცეკვას, ახალგაზრდების ჩართულობას. სწორედ ამიტომ მინდა, რაც შეიძლება მეტი დავწერო საქართველოში არსებულ ვითარებაზე, რადგან ვფიქრობ, რომ ეს მართლაც  მაგალითის მიმცემია სხვებისთვის, რომ დაინახონ ის, რაც აქ ხდება ბოლო წლებში, განსაკუთრებით 2001 წელს იუნესკოს მიერ ქართული მრავალხმიანობის აღიარების  შემდეგ. უფრო კონკრეტულად შემიძლია ვთქვა, რომ იმ დროის განმავლობაში, რაც მე საქართველოსთან მაკავშირებს, მუსიკალური ცხოვრება ნამდვილად დაჩქარდა. ჯერ კიდევ 2015 წელს, ჩემი აქ ყოფნის 5 თვის განმავლობაში, უკვე უამრავი ღონისძიება ჩატარდა, რამაც ჩემზე  შთაბეჭდილება მოახდინა. თბილისში რამდენიმე ანსამბლს შევხვდი და დავინახე, რამდენ რამეს აკეთებდნენ ისინი ერთად. ხშირად მღეროდნენ არამარტო სცენაზე, არამედ ქორწილში, რთველში, კონფერენციებზე. ანსამბლ “ადილეის” წევრები მიყვებოდნენ, რამდენად მნიშვნელოვანი იყო მათთვის სიმღერა მეგობრული შეკრებებისას, უბრალოდ ეზოშიაც კი. ამგვარი არაფორმალური მუზიცირება სხვებისთვისაც გარკვეულწილად სანიმუშოა. ჩემს თვალწინ საინტერესო მარცვლები ითესებოდა და მათ გაღვივებასა და გახარებას ვაკვირდებოდი.  სწორედ იმ დროს ფოლკლორის ცენტრი  იწყებდა სალოტბარო სკოლების პროექტს. ამჯერად ჩემი ერთ-ერთი პრიორიტეტი იყო მენახა, რა ბედი ეწია ამ პროექტს. რამდენიმე სკოლას ვეწვიე და გაკვეთილებსაც დავესწარი. გარდა ამისა, წავედი ფესტივალზე „მომავლის ხმები“, რომელიც ანაკლიაში ჩატარდა და აგერახლა შევხვდი კიდეც იქ გაცნობილ ჩემს ახალ მეგობრებს სალოტბარო სკოლებიდან საქართველოს საგუნდო საზოგადოების მიერ ორგანიზებულ ახალგაზრდული გუნდების ფესტივალზე. დღეს უამრავი ბავშვი სწავლობს ტრადიციულ ხალხურ მუსიკასა და ცეკვას — არა მხოლოდ ფოლკლორის ცენტრის ეგიდით მოქმედ სალოტბარო სკოლებში, არამედ კერძო ფოლკლორულ წრეებში, მუსიკალურ სკოლებში, კულტურულ ცენტრებთან არსებულ გუნდებსა და სხვ. სწორედ  ეს არის მთავარი წინ გადადგმული ნაბიჯი და წინსვლა. გარდა ამისა,  არამარტო სასწავლო პროცესში და არა მხოლოდ მასწავლებლების გარემოცვაში მღერიან ახალგაზრდები. ხანდახან სკოლის გარეთაც გადავეყრები ხოლმე მომღერალ ახალგაზრდებს. ასევე ბევრად გაიზარდა  ზრდასრულთა ანსამბლების რიცხვიც.

ფაქტობრივად, ისე მოხდა, რომ ორჯერ გამიმართლა კვლევის თვალსაზრისით. 2015 წელს ჩემი საქართველოში ყოფნა ფოლკლორის ეროვნულ ფესტივალს დაემთხვა და პირველ ტურში რამდენიმე ჯგუფის მოსმენა მოვახერხე. ასევე ჩემთვის მოულოდნელად, მომდევნო ეროვნული ფესტივალი წელს გაიმართა და ამჯერად კიდევ უფრო მეტის ნახვა და მოსმენა შევძელი — თბილისში, თელავში, მცხეთაში, ქუთაისში, ზუგდიდში, ახალციხეში, ხულოში, ქედაში, ბათუმში. როგორც ჩანს, ამჯერად კიდევ უფრო მეტი ანსამბლია (როგორც ვოკალური, ასევე ქორეოგრაფიული), რეპერტუარიც უფრო მრავალფეროვანია და ჟიურის მიერ დადგენილი კრიტერიუმებით სტანდარტი გასაკვირად მაღალია. მართლაც ბევრი განსაკუთრებული შესრულება ვიხილე!

თქვენ თქვით, რომ ამჯერად ქართულ ტრადიციულ მუსიკაში ჩართული ბავშვების შთამბეჭდავი რაოდენობა ნახეთ. რატომღაც მგონია, რომ ამის ერთ-ერთი მიზეზი შეიძლება იყოს უცხოელების მზარდი ინტერესი ქართული მუსიკის მიმართ. როდესაც ქართველები ვხედავთ, რომ ამდენი უცხოელია დაინტერესებული ჩვენი კულტურით, ეს სტიმულს გვაძლევს და ვიწყებთ საკუთარი ტრადიციული მემკვიდრეობის უფრო დაფასებას (თუ გადაფასებას). თქვენ თვითონ გაქვთ ე.წ. სასიმღერო ტურებში მონაწილეობის მდიდარი გამოცდილება. თქვენი აზრით, რა არის ქართველების ტრადიციული მუსიკისადმი დაინტერესების მიზეზები?

მე არაერთი ამგვარი (სასიმღერო) ტურის მონაწილე ვყოფილვარ და გეთანხმებით, რომ ეს შეიძლება იყოს ერთ-ერთი ფაქტორი. უთქვამთ კიდეც, რომ უცხოელების ქართული კულტურისადმი სიყვარულის, ქართული სიმღერების სწავლის სურვილისა და მონდომების შემხედვარეს, თავადაც გაუაზრებიათ საკუთარი კულტურის მაღალი ღირებულება და სტატუსი. მაგრამ ვფიქრობ, რომ ეს მხოლოდ ერთ-ერთი ფაქტორია და მას არ მივიჩნევდი წამყვან მოტივად. ჩემი აზრით, ეს იყო მნიშვნელოვანი, მაგალითად, იმ პროექტისთვის, რომლის მონაწილეებიც ჩვენ ორივენი ვიყავით სოფელ ლახუშდში (სვანეთში), რომელსაც 2011 წელს უცხოელების პირველი ჯგუფი ეწვია შოტლანდიიდან და სხვა ქვეყნებიდან, რომლებიც სწავლობდნენ სიმღერას ასაკოვან ოსტატებთან: მურადთან, გიგოსთან და გივისთან. მახსოვს, ყოველდღე, რამდენიმე ახალგაზრდა გოგო და პატარა ბიჭი ისხდნენ ხოლმე შორიახლოს და გვაკვირდებოდნენ. ასე რომ, დიახ, როგორც ჩანს, ეს ფაქტორი მუშაობდა. თუმცა, არა მგონია, რომ ისინი ამ დროს ფიქრობდნენ: „ოჰ, ჩვენ უნდა ვიზრუნოთ ჩვენს ტრადიციებზე.” ეს აგრეთვე იყო ახალი მეგობრების შეძენის საშუალება და ჩემი აზრით, ნაწილობრივ სწორედ ამით იზიდავს მოზარდებს სალოტბარო სკოლებიც, სადაც, მაგალითად, ბავშვებს მხოლოდ ყოველკვირეული რეგულარული გაკვეთილები კი არ უტარდებათ, არამედ სკოლის ფარგლებს გარეთაც გადიან და სწავლობენ რეგიონის ისტორიას. ასე რომ, საქმე მხოლოდ სიმღერის შესწავლას როდი ეხება, არამედ მეგობრებთან ერთად მრავალფეროვან აქტივობებსაც. ამ ვიზიტისას მე აგრეთვე დავრწმუნდი და გავაცნობიერე სოციალური მედიის ძალა და მნიშვნელობა. ზოგჯერ ხდება ღონისძიებების  პირდაპირი ტრანსლაცია; შეიძლება მოგვიანებით გამოქვეყნდეს შეკრების ამსახველი ფოტოები და ვიდეოები. ეს აგრეთვე უწყობს ხელს ამგვარი ღონისძიებების პოპულარიზაციას.

დავუბრუნდეთ ტრადიციული მუსიკის აღორძინების საკითხს: ჩვენ უკვე ვისაუბრეთ აღორძინების მოძრაობის ფაქტორებზე კორსიკაში, მაგრამ რას იტყვით საქართველოზე? საბჭოთა ეპოქაში აქ საკმაოდ მდიდარი ტრადიციული სასიმღერო (საცეკვაოც) ცხოვრება ჩქეფდა; არსებობდა გუნდები, ტარდებოდა ფესტივალები და ოლიმპიადები და გვყავდა ტრადიციული სიმღერის ოსტატები, რომელთაც მაშინდელი ხელისუფლებები აქტიურად  ასაქმებდა ქვეყნის მასშტაბით. რა განსხვავებას ხედავთ “ამ" (პოსტსაბჭოთა) და "იმ" (საბჭოთა) დროებს შორის ამ თვალსაზრისით?

უპირველეს ყოვლისა, უნდა აღვნიშნო, რომ საქართველოსა და კორსიკას შორის ამ მხრივ დიდი განსხვავებაა, რადგან საქართველოში უკვე იყო ძალიან მდიდარი მუსიკალური ცხოვრება, სადაც ადრეული აღორძინებისა და განახლების ფაზა უკვე გავლილი იყო. მაგრამ საქართველოში ტრადიციული მუსიკის გარკვეული ესთეტიკის აღდგენის უახლესი მთავარი სტიმული იყო საბჭოთა კავშირის დაშლა და რუსული და საბჭოთა გავლენებისაგან გათავისუფლება და  უფრო ქართული ესთეტიკის ფესვებთან დაბრუნება, რაც ყველაზე ხშირად ასოცირდება ედიშერ გარაყანიძესთან, მალხაზ ერქვანიძესთან და სხვებთან, რომლებიც ერთგვარი პიონერები იყვნენ სოფლის საშემსრულებლო ესთეტიკის ხელახლა დამკვიდრებისა (სასცენო, პროფესიული, აკადემიური  სტილის საპირწონედ). მე ვცდილობდი გამეგო, როგორ აღიქვამდნენ საბჭოთა ეპოქისდროიდნელი მუზიცირების იმ ფორმებს, რომლებიც უნდა შეცვლილიყო. ასეთი შემთხვევები არ იყო დაკავშირებული აღორძინების პროცესთან და  უფრო შესრულების ესთეტიკას ეხებოდა. სწორედ ახლა ვკითხულობ წიგნს, რომელიც აგერახლა გამოიცა ანზორ ერქომაიშვილისადმი მიძღვნილი კონცერტის დღისათვის და რომელშიც იმ პერიოდზეცაა საუბარი, როდესაც ხალხური მუსიკა არცთუ პოპულარული იყო. ამის შესახებ რომ ვიმსჯელო, საკმარისი ცოდნა არ გამაჩნია. ცხადია, იუნესკოსადმი არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის თაობაზე განაცხადის მოსამზადებლად საჭიროა დასაბუთება, რომ ეს მემკვიდრეობა დაცვას საჭიროებს და კონკრეტული საფრთხეების წინაშე დგას. ერთ-ერთი საკითხი, რაც  საქართველოს შემთხვევაში მაინტერესებს, არის ის, თუ როგორ ავსებს ერთმანეთს სახელმწიფოს (კულტურის სამინისტროს, კონსერვატორიის, ფოლკლორის ცენტრისა და ა.შ.) ინიციატივები და პროგრამები და არაფორმალური, კერძო, ინდივიდუალური პროექტები. ამ უკანასკნელ კატეგორიში იგულისხმება კერძო პირების მიერ ინიცირებული პროექტები, რომლის ფარგლებშიც ისინი მასპინძლობენ უცხოელ სტუმრებს თავიანთ სოფლებში, რათა მათ შეისწავლონ სიმღერები ადგილობრივი ოსტატებისაგან. შესაბამისად, ეს არ არის მთავრობის წამოწყება და მის მიერ თავსმოხვეული პროცესი. ამგვარი პროექტების საფუძველს, როგორც წესი, პირადი კავშირები წარმოადგენს და ჩემი აზრით, ძალიან საინტერესოა, რადგან დღეს ქართული სიმღერების უცხოელი შემსრულებლების რიცხვი ძალზე მაღალია და ერთგვარი არაფორმალური ეკონომიკის (არა ზემოდან ნაკარნახევი, არამედ პირიქით — ქვემოდან ზემოთ ბიძგის მიმცემი) განვითარებასა და ზრდას უწყობს ხელს. კიდევ ვიმეორებ, რომ ეს არ ნიშნავს, რომ რომელიმე ეს ტენდენცია უკეთესი ან უარესია. უბრალოდ მაინტერესებს, როგორია ის მრავალფეროვანი გზები, რომლებიც ქართული ტრადიციული კულტურის (კერძოდ, მუსიკისა და ცეკვის) გამდიდრებას უწყობს ხელს და, რომლებიც მის საძირკველს განამტკიცებს  21-ე საუკუნეში;  გზები, რომლითაც ქართულმა კულტურამ) ახალი ფუნქცია და მნიშვნელობა შეიძინა და რომლებიც ქართველებსაც და უცხოელებსაც ეხმარება საქართველოს მუსიკის ისტორიის უკეთ გაცნობასა და თანამედროვე ქართული კულტურის უფრო ღრმად შესწავლაში.

ანსამბლი „კოლხა“ და ლილი აბდულიში 

თქვენ აღნიშნეთ უცხოელების მზარდი/მაღალი ინტერესი და სიყვარული ქართული მუსიკის მიმართ და სურვილი, უფრო ახლოს და ღრმად გაიცნონ ქართული კულტურა. როგორც უკვე ითქვა, სწორედ ამ მიზნით მონაწილეობენ ისინი კერძო პირების მიერ ინიცირებულ პროექტებში. მაინტერესებს პირადად თქვენ, არა როგორც მეცნიერს, ეთნომუსიკოლოგს, რომელიც იკვლევს ქართულ მუსიკას, არამედ როგორც ქართული მუსიკის მოყვარულს, რა გიზიდავთ ქართულ ტრადიციულ მუსიკაში და რა მიგაჩნიათ მის გამორჩეულ და განსაკუთრებულ თვისებად, მახასიათებლებად?

შესაძლოა, უმარტივესი პასუხი იყოს ჰარმონია (თავისებური აკორდული წყობა), განსაკუთრებით ისეთი ჰარმონიები, რომლებიც ჩემი სმენისათვის უჩვეულო და ამაღელვებელია, რადგან ისინი სცილდება იმ ჰარმონიების დიაპაზონს, რომელსაც ჩვენ შევეჩვიეთ დასავლურ კლასიკურ ან ანგლო-ამერიკულ პოპ-ტრადიციებში. მაგრამ საქმე მხოლოდ ამ ჰარმონიების მოსმენა არ გახლავთ. არსებობს ბგერების გარკვეული კომბინაცია, ინტერვალები, რომელთა მღერისას ადამიანი განსაკუთრებულ/გარკვეულ ფიზიკურ ზემოქმედებას განიცდის. ეს შეგრძნებები სრულიად განსხვავებულია იმ შთაბეჭდილებისაგან, რომელიც მათი მოსმენისას, როგორც რიგით მსმენელს, გეუფლება. ადამიანები ხანდახან ამას ვიბრაციას უწოდებენ, რაც, ნაწილობრივ, ობერტონების ურთიერთქმედებითაა გამოწვეული. ეს ასევე ეხება ბგერის წარმოების თავისებურებასაც, მის გამომუშავებას, ტემბრსა და საკმაოდ ხმამაღლა მღერას მკერდისმიერი ხმით. მაგალითად, სვანური სიმღერის შესრულებისას ძლიერ ხმას გამოსცემ და ამ ძლიერი ჟღერადობის შუაგულში ექცევი. სხვებთან ერთად მღერაც განსაკუთრებულია: მნიშვნელოვანია, როდესაც დროის მოკლე მონაკვეთში მეგობრობას ამყარებთ იმ ადამიანებთან, რომლებთანაც მყარდება, როგორც ფსიქოლოგები უწოდებენ, "პიკის გამოცდილება”, რაც ამ შემთხვევაში, არამარტო ერთად მღერით გამოწვეულ ძლიერ ემოციებს ნიშნავს, არამედ ემოციებს, რომლებიც სვანეთსა თუ აჭარაში, მთაში თუ სოფელში, იქაურებთან მღერისას გეუფლებათ. და რადგანაც, სახლიდან შორს ხართ, ეს კიდევ უფრო განსაკუთრებული გამოცდილება და მისი ნაწილია. მაგრამ, რა თქმა უნდა, მე არასოდეს ვარ იქ, როგორც მხოლოდ მომღერალი და მონაწილე: მე მუდამ ვარ ჩართული, როგორც მკვლევარი. ქართული, ბულგარული ან კორსიკული სიმღერის შესწავლისას, უბრალოდ მათი მღერის მცდელობაც კი მეხმარება იმაში, რომ უკეთესად გავიგო, როგორია სიმღერის სტრუქტურა, მისი სტილისტური მახასიათებლები და რა განაპირობებს მათ; რადგან ამ დროს, შენ თვითონ გრძნობ საკუთარი სხეულით, საკუთარ სუნთქვაზე დაკვირვებით — როდის უნდა ამოისუნთქო, როგორ უნდა მოუსმინო, როგორ უნდა შეიგრძნო თანამომღერლები – და ეს ყოველივე ეხება არა მხოლოდ საკუთრივ ურთიერთმოქმედების ხარისხსა და ხასიათს, არამედ ამა თუ იმ სიმღერისა თუ სტილების თავისებურებასაც.

აღორძინების თემას რომ მივუბრუნდეთ, თქვენ, როგორც მკვლევარი, რომელიც დაინტერესებულია ამ პროცესების ღრმა შესწავლით, როგორ ხედავთ ფესტივალებისა და კონკურსების როლს ამ პროცესში? როგორც აღნიშნეთ, ამჯერად არაერთ ფესტივალსა თუ კონცერტს დაესწარით. რამდენად ეხმარება ასეთი ღონისძიებები ტრადიციული ქართული მუსიკის აღორძინებისა თუ განვითარების მთელ პროცესს? რამდენად ეფექტურია ეს ფორმა, რომელიც მოიცავს კონკურენტულ ასპექტსაც, განსაკუთრებით ბავშვებსა და ახალგაზრდებს შორის? შეიძლება თუ არა, რომ ასეთ კონკურსებს საპირისპირო ეფექტი ჰქონდეთ, რადგან კონკურენტულ გარემოში ყველა გამარჯვებული ვერ იქნება და შესაძლოა სხვებთან შეჯიბრმა და მარცხმა იმედგაცრუება, გაწბილება და მოტივაციის განელება გამოიწვიოს?

როგორც ფესტივალებსა და კონკურსებში მონაწილე ანსამბლის წევრებთან ჩემი საუბრებიდან ჩანს, მნიშვნელოვანია, რომ გარკვეული მიმართულებით არის მუშაობა საჭირო, რადგან მოგზაურობა და სადღაც სხვაგან, განსხვავებული მსმენელის წინაშე გამოსვლა ნამდვილად სასიამოვნოა, თუმცა კონკურენციის მომენტი არც ისე  მიმზიდველია, რადგან ასეთ დროს შეიძლება იმაზე იდარდო, რომ რაღაც ისე არ გამოგივიდა, როგორც გინდოდა. ამასთან,  ლოჯისტიკური პრობლემაც იჩენს თავს, როდესაც უფრო და უფრო მეტი რეალურად კარგი ანსამბლი გამოდის სცენაზე და მათ შორის უწევს ჟიურის არჩევანის გაკეთება. შესაბამისად, მხოლოდ ერთი ადამიანი ან ჯგუფი ხდება გამარჯვებული/პრიზის მფლობელი (ან შეიძლება გამარჯვება ვინმესთან გაიყო). მაგრამ რა უნდა ვქნათ, თუ ოცდაათი ადამიანი იმსახურებს ჯილდოს ან ყველა მათგანი აკმაყოფილებს თქვენს გემოვნებას? ის, რომ ლაურეატების ან ფინალში მონაწილეთა რიცხვი იზრდება, შესაძლებლობის ფარგლებში მაქსიმალურ დაფასებას გულისხმობს, მაგრამ ამავდროულად ეს დიდი გამოწვევაცაა. არ ვიცი, რა გიპასუხოთ, თუმცა მასიური ღონისძიებების ისეთი მაგალითებიც არსებობს, რომლებიც იზიდავს მონაწილეთა დიდ რაოდენობას და ქმნის პლატფორმას სიმღერისა და ცეკვის ანსამბლებისთვის მთელი ქვეყნის მასშტაბით, კონკურენტული ელემენტის გარეშე. არტ-გენის ფესტივალი ამის კარგი მაგალითია: ეს არის სხვადასხვა სტილისა და ტრადიციების ზეიმი მთელი საქართველოდან  და იმის მიუხედავად, რომ კონკურსის ყოველგვარ ელემენტს გამორიცხავს, მასში მონაწილეობის მსურველი ჯერ კიდევ ბევრია. ამავე დროს, არსებობს ფოლკლორის ეროვნული ფესტივალი, რომლის სტრუქტურა, ჯერჯერობით, ფინალისტებსა და პრიზიორებს მოიაზრებს, მაგრამ თანდათან  რთულდება გადაწყვეტილების მიღება, ვინ იყოს პირველი, ვინ მეორე და ვინ მესამე მრავალრიცხოვანი ლაურეატებიდან. საინტერესოა დაფიქრება იმაზე, თუ რა იქნებოდა კარგი მოდელი. ვფიქრობ, ბევრი აცნობიერებს, რომ მართლაც მნიშვნელოვანია რაც შეიძლება მეტი წახალისების გაცემაცა და მიღებაც.

ამასთან დაკავშირებით მახსენდება მომენტები, რომლის მომსწრენიც ორივენი ვიყავით.  მაგალითად, აჭარაში ყოფნისას ვნახეთ, როგორი ლაღები, თავისუფლები, ბედნიერები ილხენდნენ, ცეკვავდნენ და მღეროდნენ არაფორმალურ გარემოში, მაგალითად, სუფრასთან, მაგრამ როგორ გაგვიჭირდა იგივე ადამიანების ცნობა სცენაზე, სადაც ღელვისაგან მაქსიმალურად მოკრძალებულად და, შებოჭილადაც კი, გამოიყურებოდნენ.   

დიახ, მართალია და სწორედ ეს იყო, რამაც გაგვაკვირვა. თუმცა, ვფიქრობ, ბევრი აცნობიერებს, რომ წახალისება კარგი რამაა. თუ ზოგიერთ ადამიანს აქვს გარკვეული გზა გასავლელი თავისი სრული პოტენციალის გამოსავლენად და გასავითარებლად და ფიქრობთ, რომ მათ უკეთ შეუძლიათ საქმის გაკეთება, მაშინ მუდმივად იმაზე ფიქრია საჭირო, როგორ წავახალისოთ და დავეხმაროთ მათ (დათრგუნვის ნაცვლად) რაც შეიძლება პოზიტიური და კონსტრუქციული გზით და ფორმებით. როდესაც მიზანი მხოლოდ ტრადიციის შენარჩუნება და დაცვა კი არა, არამედ მისი სამომავლო სიცოცხლისუნარიანობა და განვითარებაა, მაშინ საჭიროა, რომ რაც შეიძლება მეტმა ადამიანმა იმღეროს და იცეკვოს, საჭიროა, რომ მათთვის რაც შეიძლება მეტი შესაძლებლობები შეიქმნას, საჭიროა მათი რაც შეიძლება მეტად წახალისება. როდესაც შესრულების იმპულსი თავად ადამიანებისგან მოდის, ეს მათ ახარებს, მათთვის მნიშვნელოვანია და ფუნქცია აქვს, ეს კარგი, ჯანსაღი განვითარებაა. თუ ჩვენ ვიფიქრებთ მდგრადობასა და კეთილდღეობაზე, მაშინ სულაც არაა აუცილებელი, ყველა იყოს საუკეთესო. მათი ძალისხმევა უკვე საკმარისია იმისათვის, რომ მათი შრომა დაფასდეს.

გმადლობთ, ქეროლაინ, რომ დაგვითმეთ დრო და გაგვიზიარეთ თქვენი შთაბეჭდილებები და დაკვირვებები.  და ბოლო, ტექნიკური ხასიათის შეკითხვაც: როდის გვექნება ქართულ ტრადიციულ მუსიკაზე თქვენი წიგნის გაცნობის/წაკითხვის საშუალება?

წიგნები (გამოცემა)  ხანგრძლივი პროცესია. მომავალ წელს თავისუფალი ვარ პედაგოგიური მოვალეობებისაგან, რათა დავასრულო წიგნის ხელნაწერი, რომელიც  შემდეგ გადაეცემა გამომცემელს და გაეგზავნება რეცენზენტებს განსახილველად. შესაძლოა მოითხოვონ  რედაქტირებაც. ამას მოჰყვება გამოცემისათვის საჭირო სხვადასხვა ეტაპი. ასე რომ, სავარაუდოდ, 2025 წელს.

დიდი მადლობა! წარმატებებს გისურვებთ როგორც ამ, ასევე მომავალ პროექტებშიც.