საქართველოში ერთ-ერთ ყველაზე პოპულარულ საკრავ ჩონგურს არც ისე მარტივი და ცნობილი ისტორია აქვს. ჩონგურის, როგორც ტერმინისა და ინსტრუმენტის სახელწოდების შესახებ, ინფორმაციას ვერ ვხვდებით შუა საუკუნეების წყაროებში, ვერც ქართველი მეცნიერისა და მწერლის, სულხან-საბა ორბელიანის ლექსიკონში „სიტყვის კონა“, რომელიც ქართველებისთვის ერთგვარ ჯაჭვს წარმოადგენს შუა საუკუნეებისა და ახალი ისტორიის ტერმინებისათვის. მიუხედავად იმისა, რომ ეს ტერმინი წერილობით წყაროებში არ მოიძებნება, საინტერესო ჩანახატს ვხვდებით დონ კრისტოფორო დე კასტელის (იტალიელი, გენუელი მისიონერი, რომელიც 1628-1654 წლებში საქართველოში ცხოვრობდა და მოღვაწეობდა) ალბომში. მასში ასახულია სცენა, თუ როგორ უკრავს გურული ქალი ბავშვისთვის ჩონგურს.

ჩონგურის გავრცელების არეალი დასავლეთ საქართველო, კერძოდ, გურია, სამეგრელო, იმერეთი, აჭარა და აფხაზეთია. მიუხედავად ამისა, სახელწოდება ჩონგურს ვხვდებით აღმოსავლეთ საქართველოს ზეპირსიტყვიერებაშიც, ის აქ გავრცელებული ხალხური საკრავის, ფანდურის, მნიშვნელობით გამოიყენება:

„ჩონგურსა კარგა უკრავდა,                                               
მთელი თუშეთის თვალია...“ (1)                                      

„ჩონგურო, ჩემო ჩონგურო,                                               
შორით მოჭრილო მსხლისაო...“ (2)

რასაც ფანდურად მოიხსენებენ თუშეთსა და ხევსურეთში, იმავე საკრავს ქართლ-კახეთში ჩონგურს უწოდებდნენ. სწორედ ამიტომ ისტორიკოსი ივანე ჯავახიშვილი ტერმინებს –  ფანდური და ჩონგური  – სინონიმებად განიხილავს. ეთნოლოგ მანანა შილაკაძის აზრით, სახელწოდება „ჩონგური“ XVI საუკუნიდან იღებს სათავეს, მას შემდეგ, რაც ფანდურს  მეოთხე სიმი დაემატა.

© ქართული ხალხური სიმღერისა და საკრავების სახელმწიფო მუზეუმი

მიუხედავად ამისა, ფანდურს ჩონგურისაგან, სიმების რაოდენობის გარდა, მოცულობაც და მუსიკალური წყობაც განასხვავებს. ამ ტექნიკურ განსხვავებებზე ინფორმაცია უხვად მოიპოვება როგორც ინტერნეტში, ასევე სხვადასხვა ლიტერატურაში (იხ. თემატური საკითხავი). თუმცა რამდენიმე მახასიათებელი მაინც განსაკუთრებულ ყურადღებას იპყრობს. ჩონგურს, ფანდურისგან განსხვავებით, არ აქვს ე.წ. „საქცევები“, დანაყოფები, რომელთა მეშვეობითაც თუნდაც საკრავის შესწავლის პროცესში უფრო იოლია აკორდების „მიგნება“. ჩონგურის დაკვრა ამ მხრივ მეტ ოსტატობას მოითხოვს, რადგან თითის მცირედი პოზიციური გადახრაც კი ცვლის სიმის ტონალობას. ამიტომ ბევრია დამოკიდებული როგორც შემსრულებლის „ყურზე“, ასევე მის გამოცდილებაზე. თუმცა სწორედ საქცევების გარეშე დარჩენილი ჩონგური იძლევა მეტ სივრცეს იმპროვიზაციისათვის, რასაც ასევე ხელს უწყობს ჩონგურის დაკვრის ტექნიკა. მისი დაკვრა შესაძლებელია სიმებზე ჩამოკვრითა და  გამოკვრით. ის საცეკვაო მელოდიების დროს დასარტყამი ინსტრუმენტის ფუნქციასაც ითავსებს, მაგალითად, „ხორუმისა“ და „განდაგანას“ შემთხვევაში.

სიმების რაოდენობა მუსიკალური წყობის ცვლილების საშუალებას იძლევა, რაც ჩონგურზე შესასრულებელ რეპერტუარს მეტად აფართოებს. ჩონგურის ოთხივე სიმს სასიმღერო ხმების სახელებით მოიხსენიებდნენ: ასე, მაგალითად, ქვემოდან პირველი სიმი – მთქმელი (I ხმა), მოძახილი (II ხმა), ბანი (III ხმა) და ზილი, მოკლე სიმი, რომელსაც წვრილს უწოდებდნენ, რაშიც ერთიანდებოდა გურია-აჭარაში გავრცელებული ხმა – კრიმანჭულ-გამყივანი.

დღეს ჩონგურს განურჩევლად უკრავს ქალიცა და კაციც. თუმცა კრისტოფორო დე კასტელის ჩანახატმა ზუსტად ასახა რეალურ ყოფაში ჩონგურის დანიშნულება, რამდენადაც ის ქალების საკრავი ყოფილა. ცნობილია, რომ ჩონგურს ქალის მზითევში მნიშვნელოვანი ადგილი ეკავა. 1971 წელს მანანა შილაკაძის ექსპედიციაში, სოფ. შუა სურებში, 73 წლის მარო ტრაპაიძე-ბერიშვილი იხსენებდა: „ჩონგურის დაკვრა ყოლიკაცმა იცოდა, მაგრამ ქალები უფრო უკრავდნენ“ (3). ჩონგურზე უკრავდნენ ასევე საცეკვაო მელოდიებს, „ნანებსაც“ (რაც გვიანდელი მოვლენა უნდა იყოს), ბალადის ჟანრის სიმღერებსაც. ქალისა და ჩონგურის როლი დიდი იყო ასევე ინფექციური დაავადების – „ბატონების“  –  დროსაც. მაგალითად, გურიაში ცხრა (გვარის/ოჯახის) ქალი იკრიბებოდა და ისე მიდიოდნენ „საბოდიშოს“/„ბატონებოს“ სათქმელად (4). როგორც ამბობენ, „ბატონების“ სათქმელად კაცები არ დადიოდნენ. სამეგრელოში „ბატონების“ ინფექციით გარდაცვლილს სწორედ ჩონგურის დაკვრით მიასვენებდნენ (5).

ქალისა და ჩონგურის ტანდემი გვხვდება ასევე XX საუკუნის პირველ ნახევარში ჩამოყალიბებულ გუნდებში. მათ შორის იყო მეჩონგურე ქალთა ცნობილი ანსამბლი ავქსენტი მეგრელიძის ხელმძღვანელობით, რომლის პოპულარობის შედეგად დაამატეს მეჩონგურე ქალები გურიის ყველა რაიონულ ანსამბლში. საბჭოთა კავშირში მასობრივი საშემსრულებლო ფორმების დამკვიდრებასთან ერთად შეიცვალა მიდგომა – დიდ გუნდებში რამდენიმე ჩონგურს ერთდროულად უკრავდნენ, რითაც ინდივიდუალიზმის ელემენტი საერთოდ იკარგებოდა. ეს კი საბჭოური იდეოლოგიის გავლენა და მისი პირდაპირი ანარეკლი იყო.   

XX საუკუნის მეორე ნახევრიდან ნელ-ნელა იწყება ქალისა და ჩონგურის დაშორება, ძველებურად ხშირად აღარ ასოცირდება ჩონგური ქალთან. თანდათან ჩონგურიცა და ზემოაღნიშნული „ბატონების“ მღერაც კაცებმა გადაიბარეს. თუმცა დღესაც კი, როდესაც კარგი შემსრულებელი ქალის ხელში აჟღერებულ ჩონგურს ვისმენთ, ეს დავიწყებას მიცემული კავშირი ხელახლა ცოცხლდება; ვინც ასეთ სცენას შესწრებია, დამეთანხმება, რომ ცოტა რამაა ამაზე უფრო ტკბილად და სასიამოვნოდ მოსასმენი. ისტორიას შემორჩა ოსტატი მეჩონგურე ქალების – ქიონია ბარამია-აკობიას, ელენე ჭუბაბრიასა და სხვათა ჩანაწერები.

ქალების გარდა, ჩონგურზე შემსრულებელი  არაერთი ვირტუოზი კაციც ვიცით. ერთ-ერთი განთქმული ოსტატი იყო გურული სიმღერის რევოლუციონერად წოდებული სამუელ ჩავლეშვილი, რომელიც, როგორც ამბობენ, ჩიტების მოსმენით სწავლობდა მთქმელის, ანუ პირველი ხმის, ვარიანტებს. რომ არ დავიწყებოდა, ჩიტებისგან „ნასწავლ“ ჰანგებს სწორედ ჩონგურზე უკრავდა. ასევე ვირტუოზულად ფლობდა ჩონგურს ცნობილი ზემო აკეთელი მომღერალი კოწია ხუხუნაიშვილი, რომელიც, გადმოცემით, ერთ-ერთ სიმღერაში ცალი ხელით ჩონგურს უკრავდა, ცალით კი პირჯვარს იწერდა. ბევრი ასეთი საინტერესო ადამიანის ხელში მოხვედრილა ჩონგური. მათი ისტორიების მოყოლა ერთი სტატიის ფარგლებში ძალიან გაჭირდება.  თუმცა არ შეიძლება არ ვახსენოთ სხვადასხვა დროის ისეთი გამორჩეული შემსრულებლები, როგორებიც იყვნენ: გრიგოლ გარუჩავა, ხუსეინ ბაჯელიძე, ვლადიმერ ერემაძე, ამირან ბერაძე და სხვები.

© ქართული ხალხური სიმღერისა და საკრავების სახელმწიფო მუზეუმი

დღესდღეობით ჩონგურის პოპულარობა არც ისე დიდია, თუმცა თვალსაჩინოა ტენდენცია, რომ ბევრი ახალგაზრდა ინტერესდება ქართული ხალხური საკრავებით, მათ შორის, ჩონგურით. ჩონგური აკადემიური კვლევების საგანიცაა და, იმედია, ამ მხრივ მუშაობა კიდევ უფრო გაღრმავდება, რადგან სასწავლი და საკვლევი მრავლადაა.

ჩონგურისადმი ამგვარი პრაქტიკული და აკადემიური ინტერესი განაპირობებს მის სიცოცხლისუნარიანობას. საკრავის თავგადასავალი გრძელდება და  მის შესახებ საინტერესო ისტორიებით მომავალშიც დაგიბრუნდებით.



გამოყენებული ლიტერატურა:

1. ჯავახიშვილი, ივანე. (1990). ქართული მუსიკის ისტორიის ძირითადი საკითხები. გვ. 142. თბილისი: ხელოვნება.
2. კახური ხალხური სიმღერა „ჩონგურო“, ასრულებს თელავის მომღერალთა გუნდი, ხელმძღვანელი ფირუზ მახათელაშვილი.
3. მთხრობელი: მარო ილაკრის ასული ტრაპაიძე-ბერიშვილისა, 73 წლის, სოფ. შუა სურები (ჩოხატაურის მუნიციპალიტეტი), 1971 წ., გურია-აჭარის ეთნოგრაფიული ექსპედიციის დღიური, გვ. 6.
4. მთხრობელი: ელენე ესეს ასული კაკულია-სიხარულიძე, 80 წლის, სოფ. გოგოლესუბანი (ჩოხატაურის მუნიციპალიტეტი), 1971 წ., გურია-აჭარის ეთნოგრაფიული ექსპედიციის დღიური, გვ. 22.
5. მთხრობელი: დუნია იასონის ასული გეგენავა, 47 წლის, სოფ. ზედა თეკლათი (სენაკის მუნიციპალიტეტ), 1973 წ., სამეგრელოს (ცხაკაია (დღევანდელი სენაკის მუნიციპალიტეტი – ს.ნ.), ხობი) ეთნოგრაფიული ექსპედიციის დღიური, გვ. 15.


თემატური საკითხავი:

1. ალავიძე, დავით. (1978). ქართული და საქართველოში გავრცელებული ხალხური მუსიკალური საკრავები. თბილისი.
2. რაზმაძე, ნინო. (2023). სადოქტორო დისერტაცია „ქართული ხალხური საკრავები“ (ისტორიული, ტერმინოლოგიური, სოციოკულტურული, ორგანოლოგიური და მუსიკოლოგიური ასპექტები). თბილისი.
3. შილაკაძე, მანანა. (1970). ქართული ხალხური საკრავები და საკრავიერი მუსიკა. თბილისი.
4. შილაკაძე, მანანა. (1988). ქართული ხალხური მუსიკალური ტრადიციები და თანამედროვეობა. თბილისი.
5. ჯავახიშვილი, ივანე. (1990). ქართული მუსიკის ისტორიის ძირითადი საკითხები. თბილისი: ხელოვნება.