მრავალჟამიერი

სიმღერა ხანგრძლივი სიცოცხლისა და ზღვა ბედნიერების სურვილით

გასაკვირი არ არის, რომ მეღვინეობის მდიდარი ტრადიციების მქონე ქართველებს, ძალიან უყვართ სუფრასთან მოლხენა. სუფრა, თავისი გასტრონომიით, ღვინის სმით, თამადითა და სადღეგრძელოებით, ეროვნული კულტურის ნაწილია, დღემდე იპყრობს ქართველი თუ უცხოელი მეცნიერების ყურადღებას და ზოგჯერ სამეცნიერო კამათის მიზეზიც ხდება.

საერთოდ სუფრის, სალხინო შეკრების მუსიკით გაფორმება არაერთი კულტურისთვისაა დამახასიათებელი. ამ მუსიკის ჟანრსა და სტილს შესაბამისი კულტურის თავისებურებები განაპირობებს. ძველად, ქართული ტრადიციული სუფრის თანმხლები რეპერტუარი პირველ რიგში, მრავალხმიან სუფრულ სიმღერებსა და სალხინო საგალობლებს გულისხმობდა. მათ შორის მრავალჟამიერს გამორჩეული ადგილი ეკავა.

მრავალჟამიერი სუფრული სიმღერისა და ამავდროულად საეკლესიო საგალობლის სახელწოდებაა. განიმარტება როგორც: მრავალ წელს, ძალიან დიდხანს, მარადის. საღმრთო ლიტურგიის ბოლოს მგალობლები ეკლესიაში საქართველოს რომელიმე კუთხის მრავალჟამიერსაც ხშირად ასრულებენ.

მრავალჟამიერი (გელათის სკოლა)

ნიშანდობლივია, რომ მრავალჟამიერი კონკრეტულად ვაზის ჯიშებითა და მეღვინეობის ტრადიციით მდიდარი რეგიონებისთვისაა დამახასიათებელი. აღმოსავლეთ საქართველოს კუთხეებიდან გვხვდება: კახეთში, ქართლსა და მესხეთში, დასავლეთში კი: რაჭაში, იმერეთში, სამეგრელოში, გურიასა და აჭარაში. ზოგან სახეზეა სახელწოდების დიალექტური ვარიანტები. მაგალითად: ბრევალო – გურიაში; ჟამიელი, ჟამიელურმი – აჭარაში.

ზოგიერთი მრავალჟამიერის სახელწოდება გარკვეულ ისტორიასაც ინახავს. მაგალითად, ასლანური მრავალჟამიერი რაჭაში XIX საუკუნეში მოღვაწე ასლან ერისთავს უკავშირდება. გადმოცემის მიხედვით, სიმღერა სწორედ მას უსწავლებია ადგილობრივი გუნდისთვის; რაჭველი მომღერლის – ექვთიმე გოგოლაძის სახელს ატარებს ექვთიმური მრავალჟამიერი, იმერელი ლოტბარის, ბენია მიქაძისას – ბენიას მრავალჟამიერი. ქართლსა და კახეთში გავრცელებულ მოკლე მრავალჟამიერს ზოგჯერ ერეკლეს მრავალჟამიერადაც მოიხსენიებენ. ხალხში შემორჩენილი ზეპირი გადმოცემის მიხედვით, ეს სიმღერა განსაკუთრებულად ჰყვარებია მეფე ერეკლე მეორეს (1720-1798). სახელწოდება არც თუ იშვიათად სიმღერის წარმოშობის ადგილსაც მიანიშნებს. არსებობს სხვადასხვა სოფლისა თუ ქალაქის მრავალჟამიერები. მაგალითად: თელავური, შილდური, ქუთაისური და სხვა.

ილიაობა, 1895

დასავლეთ საქართველოს მრავალჟამიერების უმეტესობა სამგალობლო ტრადიციაში არსებულ მრავალჟამიერებს მოგვაგონებს. თუმცა, საგალობლისგან განსხვავებით, მათ ერთი ხმით დაწყება, ხმების უფრო თავისუფალი, ზოგჯერ კონტრასტული განვითარებაც ახასიათებს. სიმღერებს განსაკუთრებულ ელფერს სძენს კუთხური საშემსრულებლო მანერა და ძირითადი ტექსტის – სიტყვა მრავალჟამიერის – ვარიაციები: მრევალოჟაიმიერო, მრალჟაიმიერო, მრაიალოჟამიერ და სხვა. ეს გურული მრავალჟამიერი 1907 წელსაა ჩაწერილი, და ის, დასავლეთ საქართველოში, ამ ჟანრის პირველი ფონოჩანაწერია. სიმღერას ასრულებენ გიგო ერქომაიშვილი (დამწყები), გიორგი იობიშვილი (მოძახილი) და არტემ ერქომაიშვილი (ბანი).

აღმოსავლეთ საქართველოს კუთხეებიდან მრავალჟამიერი გვხვდება კახეთში, ქართლსა და მესხეთში. კახეთი, მრავალრიცხოვანი ვარიანტების გამო, შეიძლება სუფრული სიმღერების სამშობლოდაც მივიჩნიოთ. ამ კუთხეში ასრულებენ გრძელ და მოკლე მრავალჟამიერებს. მათთვის დამახასიათებელია გაბმული ბანი, რომლის ფონზეც მაღალი ხმები ზოგჯერ მონაცვლეობით, ზოგჯერ კი ერთდროულად მღერიან. შესრულების მანერა მელიზმატიკით, ე. წ. ჩახვევებით გამოირჩევა. სიმღერებს განსაკუთრებულ ემოციურ ტონუსს სძენს ტონალობების ცვლა – თანდათან ამაღლება, მრავალფეროვანი შინაარსის მქონე ტექსტები: სიკვდილსა და სიცოცხლეზე, მტრობასა და სიყვარულზე, სამშობლოსა და ღირსებაზე.

ეს მრავალჟამიერი 1912 წელს, სოფელ შილდაშია ჩაწერილი. მაღალ ხმებს კახური სიმღერის ცნობილი ოსტატები: ლევან ასაბაშვილი (I) და ბათო როსტომაშვილი (II) ასრულებენ.

ჯერ კიდევ XIX საუკუნის 20-იან წლებში, საქართველოში მოგზაურ გერმანელ მეცნიერს, ედუარდ აიხვალდს, ქართველების მოსმენის შემდეგ თავის დღიურში ჩაუნიშნავს:

სიმღერები ამოდიან მათი სულის სიღრმიდან... ისინი მთელ თავის ძალებს ძაბავენ და თითქოს სული ამოაქვთ სხეულიდან, რათა საკმაოდ ჩამწვდომი ხმები მოგვასმენინონ (1).

მართალია, აიხვალდი შილდელ მომღერლებს არ შეხვედრია, მაგრამ მისი სიტყვები, მათ ნამღერსაც საოცრად ესადაგება.

მრავალჟამიერი თავისი ფუნქციით ერთგვარი დალოცვაა – მრავალ წელს ყოფნისა და კეთილდღეობის სურვილია, მაგრამ საუკუნეების მანძილზე, თავისუფლებისათვის მებრძოლი ხალხის სუფრულ სიმღერაში, მტერზე გამარჯვების მოტივიც გამორჩეულად აქტუალური გამხდარა: მოვკვდები ხმალი გვერდს მიდევს მტრის თავის მოსაჭრელადა; ჩვენზედ მოქნეულსა ხმალსა ხელუკუღმა ჩააგებენ; ნურცა იხაროს მტერმან ჩვენზედა, არც არა გაუხარნიავო – ეს კახური მრავალჟამიერების სხვადასხვა ვარიანტებში გამოყენებული ტექსტების მცირე ნაწილია.

ნიკო ფიროსმანი, ქეიფი კახეთში

მრავალჟამიერი ქართველებისათვის იმდენად მნიშვნელოვანი სიმღერაა, რომ მან თავისი ადგილი ქალაქურ ფოლკლორშიც დაიმკვიდრა. ქართული ტრადიციული მუსიკის შემადგენელი ნაწილი – ქალაქური ფოლკლორი – ორ შტოდ: აღმოსავლურად და დასავლურად იყოფა. აღმოსავლური უფრო აღმოსავლეთ საქართველოს ქალაქებში, აღმოსავლური მუსიკალური კულტურის გავლენის შედეგად განვითარდა XVII საუკუნიდან, ხოლო დასავლური, XIX საუკუნეში, ევროპული კლასიკური მუსიკის პოპულარობის შედეგად, დასავლეთ საქართველოში გაჩნდა. ქალაქური მრავალჟამიერები სწორედ დასავლეთ საქართველოს ქალაქების კუთვნილებაა. მათი ჰარმონია ევროპული კლასიკური მუსიკის კანონზიმიერებებს ეფუძნება. გავლენა იგრძნობა შესრულების მანერაშიც.

ქალაქურ მრავალჟამიერებს შორის ერთ-ერთ ყველაზე პოპულარულ ნიმუშს – C dur მრავალჟამიერს, მეორენაირად ქუთაისურ მრავალჟამიერსაც უწოდებენ. C dur – დო მაჟორის ლათინური შესატყვისია. ამბობენ ამ სიმღერას დო მაჟორში ასრულებდნენ და სახელწოდებაც აქედან შეერქვაო. ნიმუში დასავლეთ საქართველოს ქალაქში, ქუთაისში უნდა გაჩენილიყო. გადმოცემის მიხედვით, პირველად იგი სცენაზე ცნობილ ქუთაისელს, იუმორითა და მახვილგონიერებით განთქმულ პიპინია მიქელაძეს შეუსრულებია მეგობრებთან: ბონდო მიქელაძესთან, სანდრო ფაღავასთან, კოკინია დგებუაძესთან და დანიელ ჯანაშვილთან ერთად. 1909 წელს ჩაწერილი ამ ქუთაისური მრავალჟამიერის შემსრულებლები და ჩაწერის ადგილი სამწუხაროდ უცნობია. ვინ იცის, იქნებ ჩანაწერიდან სწორედ ხსენებული მომღერლების ხმებიც ისმოდეს!

ქუთაისში ვნახე ქეიფი კახური ღვინით იმერულ ყაიდაზეო, ჩაუწერია თავის დღიურში XIX საუკუნის ბოლოს საქართველოში მოგზაურ ფრანგ არქეოლოგსა და ეთნოგრაფს ბარონ დე ბაის. მკვლევარი აქვე აღნიშნავს: