ქვეყნის სახელმწიფოებრიობის შენების, დემოკრატიულობის, განათლების და შემოქმედების შეუზღუდველობის, პიროვნების თავისუფლების, ევროპასთან ინტეგრაციისა და განვითარების ის შესაძლებლობა, რომელიც 1918 წელს საქართველოს დამოუკიდებლობის მოპოვებას მოჰყვა, საუბედუროდ, არასრულ სამ წელიწადში ბოლშევიკური რუსეთის მიერ, საქართველოს ოკუპაციისა და ანექსიის გამო, მრავალი ათწლეულით შეწყდა. ქვეყნის  გასაბჭოებისა და იდეოლოგიური წნეხის, ტერორისა და რეპრესიების ისტორია ჩვენი ქვეყნის იმ უმძიმეს ჟამს გულისხმობს, რომლის დამაქცეველი შედეგები ცხოვრების სხვადასხვა სფეროში დღემდე იჩენს თავს. 

საბჭოთა იდეოლოგიამ ხალხის სოციალური, ეკონომიკური თუ მენტალური მდგომარეობის დამახინჯებასა და დეგრადირებასთან ერთად რეჟიმის წნეხის ქვეშ გამოძერწა და ჩამოაყალიბა ე. წ. „ჰომო სოვიეტიკუსი“. ყოველივე ამან დიდწილად ქვეყნის კულტურულ ცხოვრებაზე, მის სხვადასხვა სფეროზეც პოვა ასახვა.  ამ მხრივ, გამონაკლისი არც ქართული ტრადიციული მუსიკა გახლდათ. კომუნისტური პარტიის დირექტივამ, რომ ხალხური სიმღერის მდიდარი ტრადიცია გარკვეული ფორმით მოდიფიცირებულიყო, მორგებოდა და გამოყენებულიყო საბჭოთა იდეოლოგიური მიზნებისთვის, მალევე იწყო განხორციელება. დიქტატისა და რეპრესიული რეჟიმის პირობებში ხალხური სიმღერის ცოცხალი ტრადიციის მატარებელი საუკეთესო შემსრულებლები ხშირ შემთხვევაში იძულებულნი იყვნენ, სასიმღერო რეპერტუარში კომუნიზმის, მისი ბელადების სადიდებელი ტექსტები შეეტანათ, შეექმნათ მასიური გუნდები, რომლებიც შემდგომ კომუნისტური იდეოლოგიის განსამტკიცებლად დაარსებულ საკავშირო ოლიმპიადებში იღებდნენ მონაწილეობას.  

რაც უნდა ვთქვათ, საბჭოთა სინამდვილეში ხალხური სიმღერა მაინც განაგრძობდა არსებობას, რასაც ვერ ვიტყვით ქართული ტრადიციული მუსიკის უძვირფასეს სფეროზე – გალობაზე. ქვეყანაში გამეფებული აგრესიული ათეიზმის პირობებში, გალობის აკრძალვის გამო, მისი მდგომარეობა სავალალო იყო და სრულად გაქრობის პრობლემის წინაშე იდგა. ამის საფუძველი ჯერ კიდევ XIX საუკუნეში, საქართველოს პირველი ანექსიისა და მისი ეკლესიის ავტოკეფალიის გაუქმებიდან დაიწყო, როცა მთელი ქართული კულტურა და, მათ შორის, ქართული გალობაც, დევნის ობიექტი იყო. ბოლშევიკებმა კი ის გაქრობის პირას მიიყვანეს. თუ რა მდგომარეობაში იყო ქართული გალობა 1920-იანი წლების ბოლოს, კალისტრატე ცინცაძის სიტყვებიც მეტყველებს: „1927 წლიდან ეკლესიას გამართული გუნდი არა ჰყავს: კრებულის წევრთ დახმარებას უწევენ ესა თუ ის გალობის „მცოდნე“ მოქალაქე-მორწმუნენი“ .^[1]

1930-იანი წლების რეპრესიებმა, რომლებსაც არა ერთი და ორი გალობის მცოდნე სასულიერო თუ საერო პირი შეეწირა, კიდევ უფრო შეზღუდა იმ პირთა რიცხვი, ვინც ძველი ტრადიციის მატარებელი იყო. ასეთ ვითარებაში ისტორიისათვის უდიდესი მნიშვნელობისა იყო იმ თითზე ჩამოსათვლელ ინდივიდთა არსებობა, ვინც ქართული სამგალობლო კულტურის მემკვიდრე, მისი სკოლის ცოცხალ ტრადიციაზე იყო აღზრდილი.

მეორე მსოფლიო ომის შემდგომ, როცა რელიგიისადმი (მათ შორის, ქრისტიანობისადმი) სახელმწიფოს მკაცრ დამოკიდებულებაში ერთგვარი კომპრომისი, შედარებით ლოიალური დამოკიდებულება გაჩნდა და ცალკეულ შემთხვევებში გამოვლენილ იქნა საგალობელთა მოძიების, მათი ჩაწერის გამბედავი მცდელობები. ამ მხრივ აღსანიშნავია თბილისის სახელმწიფო კონსერვატორიის ფოლკლორის კათედრის პედაგოგის, ვლადიმერ ახობაძის გაბედული ნაბიჯი. კერძოდ, გურიაში, ოზურგეთში 1949 წლის ექსპედიციის (რომელსაც თვითონ ხელმძღვანელობდა) დროს, მან გალობის უკანასკნელ მცოდნეთაგან, დიმიტრი პატარავასგან, არტემ ერქომაიშვილისა და ვარლამ სიმონიშვილისგან მაგნიტოფირზე ჩაიწერა 11 საგალობელი.^[2]

შეიძლება ითქვას, ეს უნიკალური ჩანაწერები 1909 წელს ფირმა „გრამოფონის“ მიერ გურული მომღერლებისგან ჩაწერილი ორი საგალობლისა^[3]  და 1928 წელს შალვა ასლანიშვილის მიერ რაჭაში ჩაწერილი რამდენიმე საგალობლის^[4] შემდეგ გალობის ყველაზე ძველი აუდიონიმუშებია.

საგალობელთა ჩანაწერები უფრო მოგვიანებით სხვა საექსპედიციო მასალებშიც იჩენს თავს. ხალხში მათი შემორჩენის არეალს შედარებით მეტად გურია, იმერეთი, კახეთი და ნაწილობრივ სვანეთი შეადგენდა. აღსანიშნავია, რომ არცთუ იშვიათად ამა თუ იმ საგალობლის ტექსტში ისეთი ცვლილებები გვხვდება (განსაკუთრებით გურიაში ჩაწერილ მასალებში), რომლებითაც მისი საეკლესიო (რელიგიური) დანიშნულების შეფარვა, დამალვა ან სულაც გაქრობა ხდება. ამის მაგალითია იოანე ნათლისმცემლის საგალობელი „მერცხალო, მშვენიერო“,^[5] რომლის ბოლო ორ მუხლში სიტყვები „ქრისტეს წინამორბედო, უდაბნო ქმნილი ესე, კეთილთაგან ნაყოფიერ მყავ“ ჩანაცვლებულია შემდეგი  ფრაზებით: „სიცოცხლის მახარობელო, ბუნებისა ხარ მშვენება, იხარე და იჭიკჭიკე, ჩემო მალხაზო!“,^[6]  რითაც იოანე ნათლისმცემლის ეს საგალობელი მერცხალზე სიმღერად არის „გარდაქმნილი“.  

ასევე თვალსაჩინოა წმ. ნინოს კონდაკის აუდიოჩანაწერი, რომელსაც არტემ ერქომაიშვილთან ერთად მისი შვილიშვილი ანზორ ერქომაიშვილი და ბადრი თოიძე ასრულებენ. საგალობლის საწყისი სიტყვები „მოციქული, ქრისტესგან გამორჩეული“ ასეა ჩანაცვლებული: „მოციქული ხალხისგან გამორჩეული“ (სავარაუდოდ, ჩაწერილია 1964-65 წლებში). 

რეპრესიაგამოვლილი თაობის იმ წარმომადგენლებს, რომელთა მეხსიერებაშიც შემორჩენილი იყო ქართული გალობის ცოდნა, გარკვეული შიში და უნდობლობა ჰქონდათ შემორჩენილი საბჭოთა ხელისუფლების მიმართ. ამაზე ცხადად მეტყველებს საქართველოს ეროვნულ არქივში დაცული აუდიოჩანაწერი.

კერძოდ, ერთ მაგნიტოფირზე ფოლკლორისტი კახი როსებაშვილი გალობის მცოდნე ნესტორ ჯიბლაძისგან საგალობლების ჩაწერის წინ აცხადებს: „ქალაქი ბათუმი. 1967 წელის 10 აგვისტო. ვიწერთ საეკლესიო საგალობლებს ნესტორ ჯიბლაძისგან“. ამ მომენტში ნესტორ ჯიბლაძე რაღაც კომენტარით აწყვეტინებს ჩაწერას, ხოლო მაგნიტოფონის კვლავ ჩართვისას ისმის კახი როსებაშვილის სიტყვები: „ნუ გეშინიათ, არ დაგვიჭერენ!“. როგორც ჩანს, 72 წლის ნესტორ ჯიბლაძე^[7] საგალობლის ჩაწერისათვის საბჭოთა ცენზურის მხრიდან ხიფათს უფრთხის.

აღნიშნულის გათვალისწინებით, კიდევ უფრო დასაფასებელია 1966 წელს თბილისის სახელმწიფო კონსერვატორიის მუსიკალური ფოლკლორის კათედრის გამგის, გრიგოლ ჩხიკვაძისა, და ამავე კათედრის მეცნიერის, კახი როსებაშვილის, ინიციატივის პასუხად გალობის საუნჯის უკანასკნელი მცოდნის, არტემ ერქომაიშვილის თანხმობა მისგან საგალობლების ჩასაწერად კონსერვატორიაში მიწვევაზე. უნდა ითქვას, რომ სწორედ მაშინ 79 წლის მოხუცისგან ჩაწერილმა საგალობლებმა გადაარჩინა და დღევანდელობას შემოუნახა ქართული გალობის ერთ-ერთი სამგალობლო ტრადიციის, შემოქმედის სკოლის, 107 ნიმუშის უნიკალური აუდიოჩანაწერი.^[8] აქვე უნდა ვახსენოთ არტემისა და მისი ძმების – ლადიკო და ანანია – ერქომაიშვილების ტრიოს მიერ გადმოცემული რამდენიმე საგალობლის ძვირფასი აუდიოჩანაწერი („სიყვარულმან მოგიყვანა“, „შენ ხარ ვენახი“). 

უნდა აღინიშნოს, რომ 1950-იანების ბოლოსა და 1960-იან წლებში გალობის სფეროსადმი დამოკიდებულებაში ერთგვარი დუალიზმი შეინიშნება. ამ პერიოდში, როგორც ზემოთ მოყვანილი მაგალითებით დასტურდება, ისევ იგრძნობა იდეოლოგიური ცენზურისადმი სიფრთხილე, მაგრამ, ამავე დროს, ტრადიციული ქართული მუსიკის ამ სფეროსადმი ინტერესი უთუოდ იზრდება. ამ მხრივ ქართული გალობის სამეცნიერო შესწავლაც შედარებით აქტიურდება. უძველეს ჰიმნოგრაფიული ხელნაწერებისადმი, პალეოგრაფიული ძეგლებისადმი, კერძოდ, ნევმური მუსიკალური დამწერლობის მუსიკოლოგიური ასპექტებისადმი ყურადღება სწორედ ამ პერიოდში იზრდება.^[9] ამისდა მიუხედავად, გალობისა და მისი მუსიკალური ბუნების შემსწავლელ მეცნიერთა რიცხვი მცირე იყო.

ამ კონტექსტში ისტორიული მნიშვნელობა ჰქონდა კახი როსებაშვილის მიერ 1968 წელს გამოცემულ ქართულ საგალობელთა სანოტო კრებულს, რომელშიც არტემ ერქომაიშვილისგან გადმოცემული საგალობლებიდან შერჩეული ნიმუშების სანოტო ტრანსკრიფციაა მოცემული.^[10] უნდა ითქვას, რომ ეს გამოცემა მთელ საბჭოთა სივრცეში საგალობელთა გამოქვეყნების პირველ ნიმუშს წარმოადგენს და ამ მხრივ უპრეცედენტო იყო. ეს მცირე ტირაჟის მქონე პუბლიკაცია, სავარაუდოდ, საბჭოთა ცენზურის ყურადღების არეალში არ მოხვდა. ძნელია, იგივე ვიფიქროთ საგალობელთა პირველ სასცენო შესრულებაზე, რომელიც 1963 წელს ანსამბლ „გორდელას“ მიერ თბილისის სახელმწიფო კონსერვატორიის მცირე დარბაზში გაიმართა. ცენზურას ეს გახმაურებული კონცერტი არ გამოეპარებოდა, მაგრამ, როგორც ჩანს, ამ შემთხვევაში გამონაკლისი იქნა დაშვებული, რაც ფართო საზოგადოების გალობისადმი ინტერესითა და მისი, როგორც კულტურული საგანძურის, მნიშვნელობის აღიარებით იქნა განპირობებული. „გორდელას“ კვალად საგალობლები ანსამბლ „რუსთავის“ საკონცერტო რეპერტუარის ნაწილადაც იქცა. ცოტა მოგვიანებით ისინი გრამფირფიტებზეც ჩაიწერა და გამოქვეყნდა.

სწორედ ამ პერიოდში საქართველოშიც და მის ფარგლებს გარეთაც ქართული გალობის სიმბოლოდ იქცა ფართო მსმენელისგან მოწონებული და აღიარებული საგალობელი „შენ ხარ ვენახი“. რამდენადაც მეფე დემეტრე I-ს (XII ს.) ღვთისმშობლისადმი მიძღვნილ ამ ულამაზეს იამბიკოში ღვთისმშობლის მეტაფორულ სახედ  ვენახი აქვს წარმოდგენილი, როგორც ჩანს, საბჭოთა ცენზურამ ტექსტი პირდაპირი მნიშვნელობით გაიგო და ვენახისადმი მიძღვნილ სიმღერა-საგალობლად ჩათვალა. ამიტომ მის აჟღერებას და აუდიოჩანაწერის სათაურითვე გამოქვეყნებას დაბრკოლება არ ექმნებოდა. ამის დასტურია 1968 წელს პავლე ხუჭუას მიერ შედგენილი და გამოქვეყნებული ვინილის სამფირფიტიანი კომპლექტი, სახელწოდებით „საქართველო ხალხურ სიმღერებში“, რომელშიც, სხვადასხვა სოლისტისა და ანსამბლის მიერ შესრულებულ ქართულ ხალხურ სიმღერებთან ერთად, ასევე შეტანილია საგალობელი „შენ ხარ ვენახი“ ჯანსუღ კახიძის დირიჟორობითა და საქართველოს სახელმწიფო საგუნდო კაპელას შესრულებით.^[11]

თუმცა სხვა საგალობლებთან მიმართებით ცენზურა ნაწილობრივ კვლავ მოქმედებდა. ამის ნიმუშია ანსამბლ „რუსთავის“ მიერ გამოცემული ვინილის ფირფიტების კომპლექტი „60 ქართული ხალხური სიმღერა“,^[12] რომელშიც ხალხურ სიმღერებთან ერთად ათამდე საგალობელი შედის, მაგრამ ანოტაციაში ყველა მათგანი უსათაუროდ, უფრო სწორად, ტერმინით – „ქორალი“ – არის წარმოდგენილი. რა განაპირობებდა საგალობელთა ასეთი „შენიღბვის“ წესს, რომელიც 1980 წლამდეც კი გაგრძელდა? როგორც ჩანს, საქართველოში გალობისადმი მიღწეული ლოიალური დამოკიდებულება საკავშირო მასშტაბით არ ვრცელდებოდა, ამიტომ მოსკოვში დაბეჭდილი ფირფიტების შემთხვევაში ცენზურასთან შეფარვის ზემოაღნიშნულ ხერხს მიმართავდნენ.

მეორე მხრივ, უკვე 1970 წელს ბრწყინვალე რეჟისორი სოსო ჩხაიძე, კომპანია „ქართული ტელეფილმის“ მეშვეობით იღებს დოკუმენტურ ფილმს „ძველი ქართული საგალობლები“. მასში გამოსახულება მთლიანად ძველი ქართული ხუროთმოძღვრების ძეგლების, ტაძრების, ჰიმნოგრაფიული ხელნაწერების, ფრესკების, ტიხრული მინანქრის ნიმუშების ჩვენებას ეთმობა, ხოლო ხმოვან ფონად გასდევს, ერთი მხრივ, ფრაგმენტები ძველი ქართული ჰიმნოგრაფიული ტექსტებიდან^[13] და, მეორე მხრივ, საგალობლები, რომლებსაც ანსამბლი „რუსთავი“ ასრულებს.^[14] ამასთან დაკავშირებით ანზორ ერქომაიშვილი იხსენებს: „სოსო ჩხაიძესთან პირველად „ძველ ქართულ საგალობლებზე“ ვიმუშავე... საგალობლებს ფონოფირზე ვიწერდით, ვინაიდან მაშინ ფირმა „მელოდიას“ ჩამწერი სტუდია არ გააჩნდა. ჩაწერა კონსერვატორიის დიდ დარბაზში მიმდინარეობდა. დღისით დარბაზში ხმაური შემოდიოდა, ამიტომ ხმის ჩაწერა ღამის პირველი საათიდან იწყებოდა და ხშირად დილამდე გრძელდებოდა. რამდენიმე თვის შემდეგ ფილმი უკვე მზად იყო, მაგრამ მიმღებმა კომისიამ არ ჩაიბარა, დახურა, როგორც პოლიტიკურად მიუღებელი. საქმეში ჩაერივნენ კულტურის მინისტრი ოთარ თაქთაქიშვილი, ბატონი რეზო ჩხეიძე, აკადემიკოსი ვახტანგ ბერიძე. მათ ფილმი ძალიან მოეწონათ და მის გადასარჩენად ასეთი გზა გამონახეს: როგორც იშვიათი ქართული ძეგლების ამსახველი კინოფილმი, იგი ხელოვნების ისტორიის ინსტიტუტმა შეიძინა და... მაინც თაროზე შემოდეს. შემდეგ, დრომ თავისი ქნა და ეს ფილმი ტელეეკრანებიდან აღარ ჩამოდიოდა... უცხოეთშიც კი მიჰქონდათ ქართული კულტურის გასაცნობად“.^[15] მონათხრობი თავისთავად მეტყველებს, რომ ამ პერიოდის საბჭოთა საქართველოში გალობისადმი სახელმწიფო ცენზურა კვლავ მოქმედებს, თუმცა ძველებური სიმკაცრით აღარ ავლენს თავს.

80-იანი წლების მეორე ნახევრიდან მდგომარეობა შეიცვალა. ქართული გალობისადმი ინტერესის ახალი ტალღა გაჩნდა საზოგადოებაში. სწორედ ამ პერიოდში თბილისის კონსერვატორიაში ჩამოყალიბდა სტუდენტ ვაჟთა ანსამბლი, რომელმაც საგალობელთა მივიწყებული ხელნაწერებისა თუ ჩანაწერების გაცოცხლება დაისახა მიზნად. 1988 წლიდან ამ ანსამბლმა თბილისის უძველეს ტაძარში – ანჩისხატში – დაიწყო გალობა. სწორედ აქედან იღებს სათავეს ძველი ქართული გალობის აღდგენის პროცესი. „ანჩისხატის გუნდმა“ (ასე ეწოდა შემდგომ ამ გუნდს) ააჟღერა XIX საუკუნის სანოტო ჩანაწერებში დაცული უძველესი ჰანგები, რომელთა მცოდნე კი არა, მანამდე გამგონი კაციშვილი აღარ არსებობდა ამ ქვეყანაზე.

გუნდმა ძველი ტრადიციული საგალობლების ვინილი, კომპაქტდისკები და სანოტო კრებულები გამოსცა, რამაც ქართული გალობის მზარდ პოპულარობას დიდად შეუწყო ხელი როგორც საქართველოში, ისე მის ფარგლებს გარეთ. შემთხვევითი არ არის, რომ ეს ყველაფერი საქართველოს დამოუკიდებლობის აღდგენის დროს ხდება. ქართული ტრადიციული გალობის აღდგენის საქმეში „ანჩისხატის გუნდის“ ისტორია და მისი წვლილი ცალკე საგანგებო სტატიას იმსახურებს.

^[1] ცინცაძე, კალისტრატე. (1994). ქვაშვეთის წმიდა გიორგის ეკლესია ტფილისში. თბილისი: კანდელი.

^[2] ეს აუდიოჩანაწერები თბილისის სახელმწიფო კონსერვატორიის ხალხური შემოქმედების ლაბორატორიის არქივში ინახება.  2004 წელს ისინი გამოიცა კომპაქტდისკის სახით (თანდართული სანოტო ტრანსკრიფციებით), სახელწოდებით „თერთმეტი მარგალიტი“ (შემდგენელი-რედაქტორი დავით შუღლიაშვილი).

^[3] ვგულისხმობთ სამუელ ჩავლეიშვილის, სამუელ ჩხიკვიშვილისა და ბესარიონ ინწკირველის მიერ შესრულებულ საგალობლებს. იხ. ერქომაიშვილი, ანზორ, და ვახტანგ როდონაია. (2006). ქართული ხალხური სიმღერები: პირველი აუდიოჩანაწერები, 1901–1914. თბილისი: კანდელი.

^[4] იხ. საქართველოს ეროვნული არქივი, ფონოდოკუმენტების განყოფილება, ფირები №668 – №671

^[5] ამ საგალობლის სრული ვერსია მოიპოვება „თერთმეტ მარგალიტში“.

^[6] თბილისის სახელმწიფო კონსერვატორიის ხალხური შემოქმედების ლაბორატორიის აუდიოფონდი. 1965. „აუდიოჩანაწერი ფირი 172, №18“. ჩაწერილი ლანჩხუთის რაიონში, სოფელ ვან-ზომლეთში, ოთარ ჩიჯავაძის მიერ.

^[7] საქართველოს ეროვნული არქივი, ფონოდოკუმენტების განყოფილება.

^[8] თბილისის სახელმწიფო კონსერვატორიის ხალხური შემოქმედების ლაბორატორიის აუდიოფონდი. 1966. აუდიოჩანაწერები, ფირები №174 – №189.

^[9] იხ. პავლე ინგოროყვას, შალვა ასლანიშვილის, ოთარ ჩიჯავაძის, ევსევი ჭოხონელიძის, კახი როსებაშვილისა და სხვა მკვლევართა ნაშრომები.

^[10] როსებაშვილი, კახი. (1968). ქართული გალობა (იმერულ-გურული კილო). თბილისი: სსრ კავშირის მუსიკალური ფონდის საქართველოს განყოფილება.

^[11] საქართველო ხალხურ სიმღერებში: ქართული ხალხური სიმღერების ანთოლოგია. (1968). თბილისი.

^[12] ანსამბლი „რუსთავი“. (1980). 60 ქართული ხალხური სიმღერა. ფირმა „მელოდია“, მოსკოვი.

^[13] ფილმში პირველად გაჟღერდა დავით აღმაშენებლის, დემეტრე I-ის, მიქაელ მოდრეკილისა და იოანე მინჩხის საგალობელთა ტექსტების ფრაგმენტები.

^[14] ფილმში სრულდება საგალობლები: „რომელნი ქერუბიმთა“, „ჯვარსა შენსა“,  „შენ ხარ ვენახი“, გურული „ზარი“, „მოციქული ქრისტესგან გამორჩეული“ და „წმიდაო ღმერთო“.

^[15] „სოსო ჩხაიძე“. ვიკიპედია: თავისუფალი ენციკლოპედია. წვდომა 23 დეკემბერი, 2024. https://ka.wikipedia.org/wiki/სოსო_ჩხაიძე.